Тәуелсіздік алғалы кешегі совет заманындағы тарихымызға, өткен күнімізге жаңа заман талабы тұрғысынан қарайтын болдық. Жаңа заман Тәуелсіздіктің өз ұстанымы, өз бағыты бар.
Отарлық саясаттың шикі тарихынан, кері идеологиясынан қалыптасқан қатаң түсінікті жоққа шығару – ұлттық бірегейлікті сақтаудың ең маңызды міндеті. Сондай бір күрделі мәселе көрнекті Алаш қайраткері, қазақ оқығаны Барлыбек Сырттанұлының ататегіне қатысты дау-дамайдан туындап отыр.
Рас, архив деректерінде Барлыбектің ататегі «Сыртанов» деп 1 «т» әрпімен жазылған-ды. Қазақ зиялысы өзінің еңбектеріне «Сыртанов» деп қол қойғаны және бар. Бірақ, орыс тілінің грамматикасында 2 «т» әрпі қатар айтылып, жазылмайтындықтан, осылай жазуға мәжбүр болған. Оның саяси өз себебі де бар. Задында, ХХ ғасыр басындағы қазақ тарихы туралы сөз қозғағанда, әуелі сол уақыттағы қоғамдық-саяси, әлеуметтік мәселелерін ескере отырып, сөз қозғау орынды болады деп ойлаймыз. Советтік солақай саясаттың салқыны тиген көп мәселенің бірі де, бірегейі осы тарихи тұлғаларымыздың аты жөні мен тегіне байланысты.
Бұрмаланған тарихтың кесір біздің де ғылыми-зерттеу жұмысымызға өзінің айтарлықтай зор кесірін тигізуде. Мысалы, Барлыбектей тұлғаның шығармашылығы мен өмір жолын мемлекеттік деңгейде насихаттап, халыққа дәріптейін десек, алдыңнан үнемі әрқилы жазылып жүрген “т” мәселесі шығады да, бүткіл жоспарыңнан күлпаршасын шығарып, тығырыққа тірейді. Оның үстіне совет заманында қалыптасқан, сол заманның тәрбиесін көрген тұлғаның арамызда жүрген ұрпақтары да “т” мәселесіне келгенде тартыншақтанып, советтің идеологияның қаңсығын аспандатып, әуре-сарсаңға салады. Әлі күнге дейін тұлғаның шығармалар жинағы өз алдына бөлек жинақ болып шықпаған. Соны игілігі мол “Рухани жаңғыру” бағдарламасы аясында жарыққа шығарып, оқырман назарына ұсынайық десек, тағы да “т” мәселесі бөгет болды. Амал не, осындай жөнсіз кедергілерге қайта-қайта тап болған соң, академик-алаштанушы ғалым ағамыз Дихан Қамзабекұлының алдынан өтіп, түйткілді мәселені айтқан едік. Дихан ағаның айтуымен тарихшы-ғалым, академик, алаш тарихының білгірі Мәмбет аға Қойгелдіге хабарласып, пікірін біліп едік, ағамыз да “т” мәселесіне келгенде тартынып, “1 т” әрпі дұрыс деген ұстанымынан айырылмады. Сосын, алаштанушы Ербол Тілешов, Дихан Қамзабекұлының кеңесімен Ахмет Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтының мамандарына хат жазып, мәселеге ғылыми тұжырым білдіруін сұраған едік. Сонымен, «ҚР БҒМ А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтына көрнекті қоғам қайраткері Барлыбек Сырттанұлының өмірі мен шығармашылығы, қоғамдық-саяси қызметі туралы «Алаш оғланы» атты жинақ шығармақ болған гуманитарлық ғылымдар магистрі, жас зерттеуші Елдос Тоқтарбайдың өтініші келіп түсті. Хатта нақты құжаттарға сүйеніп, Барлыбек Сырттанұлының тегінің екі түрлі (Сырттанұлы, Сыртанұлы) жазылып жүргенін айта келіп, қазақ тілінде дұрыс жазылуын көрсетуіміз сұралған. «Қазақ әдеби тілінің сөздігінде» «сырттан» сөзінің мағынасы: «1. Тегі жақсы, қырағы, алғыр (ит, қасқыр). 2. Ауыс. Күшті, мықты, қайратты адам» түрінде берілген. «Сырттанұлы» гимназиясына, «Сырттан» деген кісі есіміне осы сөз негіз болған. Сондықтан «Сыртанұлы» түріндегі қолданыс орыс тілінде рәсімделген құжаттарда ғана кездеседі, қазақ тілі нормасына қайшы, жазылуында орфографиялық қате жіберілген. Қазақ тілінде «Сыртанұлы» антропонимі қолданылмайды, мағынасы мүлде түсініксіз. Қазақ тілінің ұлттық есімдер жүйесінде Сыртан есім үлгілері кездеспейді. Сол себепті Сыртан тұлғасы – «Сырттан» есімінің бұрмаланған нұсқасы деп есептейміз. Сонымен, қазақ азаматтарының аты-жөндерін ұлттық дәстүрге сай рәсімдеуде қазақ тілінің емле ережелерін, орфографиялық заңдылығын, әдеби нормаларын ескере отырып, Барлыбек Сырттанұлы аты-жөнінің мемлекеттік тілдегі дұрыс таңбалануы “Барлыбек Сырттанұлы» деп шешім шығарған болатын.
Бұл сараптамаға академик Р.Сыздық бастаған тіл білімінің көрнекті өкілдері қолдап, қолдарын қойған.
Қазіргі уақытта Алматы облысында тұлғаның атымен аталатын бір елдімекен округы, екі көше және бір мектеп бар. Бұл нысандардың барлығында тұлғаның тегі екі т әрпімен жазылған-ды. Республикалық ономастикалық комиссия дау-дамайды өрбітіп, өршітсек, алдағы уақытта тұлғаның есімі басқа қалалардағы нысандарға берілуіне кедергі болатынын ескертіп отыр. Сондықтан осы мақала арқылы ғылыми-әдеби көпшіліктен һәм тұлғаның ұрпақтарынан, алыс-жақын жұрағаттарынан арыз-шағымды көбейткенше, ортақ мәмілеге келіп, есім-сойы, жарқын өнегесі халыққа толық дәріптелмеген тұлғаның қырын, өмір жолын насихаттайық дегіміз келеді. Ендігі де әдеби-ғылыми көпшілік өкілдерінен Тіл білімі институтының сараптамасын ескеріп, Барлыбектің ататегін ұлттық негізде СЫРТТАНҰЛЫ деп екі “Т” әрпімен жазуларын сұраймыз.
Елдос ТОҚТАРБАЙ,
Ruh.kz
