Шоқан – қазақтың ұлы ғалымы, XIX ғасырдың екінші жартысында Қазақстанда туған демократтық, ағартушылық мәдениеттің тұңғыш өкілдерінің бірі, шығыстанушы, тарихшы, фольклоршы, этнограф, географ, ағартушы.
1. Шоқан Уәлихановтың сүйікті авторлары – Диккенс пен Теккерей
12 жасқа дейін Шоқан орыс тілін білмеген, тиісінше, әлемдік әдебиетті оқуға мүмкіндігі болмаған. Омбы кадет корпусына кіргеннен кейін ғана аталмыш авторларды зерттей бастайды. «Шоқан тез жетілді, орыс жолдастарына шаң қаптырып кетіп отырды. Олар Шоқанға қызыға қарайтын. Ол өте қабілетті еді, оқуға түспес бұрын да сурет салды», – деп еске алады Г. Потанин.
2. Шоқан Уәлиханов әзілқой, сәнқой болған
Тарих пен мәдениеттің ұлы білгірі ретінде Шоқан өзіне әдемі мүсіншелер сатып алудан, сирек кездесетін кітаптар сатып алудан бас тартқан жоқ және үлкен сәнқой болған.
«Шоқан әрқашан ұқыпты киініп жүрді; қыста ол құндыз жағалы әскери пальтода жүрді, тырнақтарына дейін ұқыптылықпен қарап, бір саусағындағы тырнақты «қытайша» өсірді. Шоқан әдемі заттарды өте жақсы көрді. Алайда ол заттарды бағасына қарап емес, суреті үшін, бейнеленген ой үшін таңдайтын», – деп жазады ол туралы Жарылқап Бейсенбайұлы.
3. Айғаным әжесінің маноры Шоқан Уәлихановтың суреттері бойынша қалпына келтірілді
Айғаным қонысы – Солтүстік Қазақстанның ең көрнекті туристік жерлерінің бірі. Бұл көркем шатқалда XIX ғасырдың басында император Александр I жарлығымен Уәли ханның жесіріне арналған манор салынды. Үлкен қоршалған аулада қонақ бөлмесі бар үй, қызметшілерге арналған үй, мектеп, мешіт, медресе, монша және тұрмыстық қосымшалар болды.
4. Шоқан жары Айсарамен алты ай ғана өмір сүрді
Уәлихановтың өмірінің соңғы жылы оның өмірбаянында аз зерттелген. Верныйдан Омбыға барар жолда ол өзін нашар сезініп, Алтынемел пикетіне жақын сұлтан-полковник Тезек Нұралиннің ауылына түседі. Сол ауылда шамамен бір жыл қоныстанып қалады. Біраз уақыттан кейін денсаулығына байланысты оған осы ауылда қалып, Қытайдағы мұсылмандардың ұлт-азаттық қозғалысының дамуы туралы ақпарат жинау ұсынылды. Бірақ бұл ауылда Шоқан Уәлихановты ұстап тұрған жұмысы ғана емес, Тезек сұлтанның немере ағасы Көшен Ералиннің қызы, дала сұлуы Айсара болатын.
Күзде олардың некелері қиылды. Бірақ, өкінішке орай, олардың некесі ұзақ уақытқа созылмады. Жарты жылдан кейін Шоқан Уәлиханов қайтыс болды. Олардың балалары болмады. Ал Айсара, әменгерлік дәстүр бойынша, ағасы Жақыпқа әйел болды.
5. Шоқан өлімінің құпиясы
Шоқан Уәлиханов туберкулездің ашық түрінен қайтыс болды деп есептеледі. Алайда, қазіргі зерттеушілер бұл нұсқаны күмәнді деп санайды. Ол қымызды өте жақсы көретін, ал қымыз туберкулездің бетін қайтаратыны белгілі.
Шоқанның замандастары да «ауруға» сенімсіздікпен қарады. «Сібір әкімшілігі оның Санкт-Петербургте патшамен танысқанына, патшаның оң қабақ танытқанына ренжіді», – деп жазады А. Гейнс.
«Барлық деректер құпия күйінде қалды. Бірақ бұл аздаған үзінділер Уәлихановтың империяның шет-шетіне қуғындалып, кейіннен уланып өлтірілгенін көрсетеді», – деп есептейді Дастан Елдесов.
Қалай болғанда да, ұлы ғалымның өлімінің құпиясы әлі ашылған жоқ.
