Оқырман назарына Walking Almaty-ның, Алматы қалалық ландшафты туралы танымал блог пен туристік ресурстың және Monumental Almaty-ның, кеңес дәуіріндегі Мозаика мен қаладағы монументалды өнер жөніндегі зерттеу жобасының негізін қалаушы Деннис Киннің М. Әуезов туралы жазбасын ұсынамыз.
Өзінің эпикалық романдары мен театрлық қойылымдары үшін ХХ ғасырдағы қазақтың ұлы жазушысы ретінде кеңінен танылған Мұхтар Әуезов шығармалары ағылшын тіліне аударылған өте аз қазақ авторларының бірі болып табылады. Оның «Абай жолы» шедеврі ондаған тілде жарық көрді, ал жақында Ұлыбританияда оның әңгімелер жинағы да басылып шықты. Алайда Әуезовтің ешқашан қазақ түпнұсқасынан аударылмаған бір шығармасы бар және көшпелі фольклорға толы библиография жазушының ең ерекше шығармаларының бірі ретінде ерекшеленеді. Ол «Amerıka Áserleri» – «Америка әсерлері» деп аталады.
Қазақстанда әдебиет алыбы ретінде танылған бұл ұлы ғалым және фольклоршы 1960 жылы бір ай бойы Америка Құрама Штаттарына саяхаттағаны белгілі болды. Бұл «Хрущевтің еруі» деп аталатын жақындасу дәуірі болды және мәдени алмасулар жиілеп кетті. 1959 жылдың қазан айында мемлекеттік Департаменттің бағдарламасы КСРО-ға Эдвард Уикс, Пэдди Чаефски, Артур Шлезингер және Альфред Казин атты төрт американдық жазушыны жіберді. Жарты жыл өткен соң, американдық білім Кеңесі жолымен қарымта сапарына төрт кеңестік жазушы келді. Кеңес Одағының Жоғары әдеби марапаттарына ие болған Әуезов күтпеген таңдау болған жоқ. Қазақ авторына орыс жазушылары Степан Щипачев пен Леонид Леонов, сондай-ақ украин жазушысы Олес Гончар қосылды. Топтың ешқайсысы ағылшын тілінде сөйлемегендіктен, оларға Мәскеуден келген аудармашы және әдебиеттанушы Софья Крюгерский, сондай-ақ мемлекеттік департамент тобынан Джон Бейкер, қоғаммен байланыс Бюросының офицері Натали Грант-рага, кеңесші және Борис Кравец есімді аудармашы қосылды.
Ақпан айының ортасынан наурыздың ортасына дейін Әуезов пен бұл аралас команда елді кезіп өтті. Вашингтонда автор ұлттық теледидарға сұхбат беріп, Конгресс кітапханасынан өз кітаптарын тапты. Нью-Йоркте ол Бродвей шоуларына барып, Метрополитендегі өнерге таңданып, 21 клубында көңіл көтерді. Калифорнияда ол Йосемит ұлттық паркінің қызыл ағаштарының арасында ергежейлі болып көрінді, ал Аризонада ол үлкен каньонның шетінде тұрды. Жол бойында Әуезов пен оның делегациясы барлық жерде газет тақырыптарына түсті. Осы газет қиындылары мен Әуезовтың жеке жазбаларының көмегімен қазақ алыбының жау жеріне жасаған саяхаты туралы алғаш рет айтып бере аламыз.
Вашингтон
Нью-Йорктегі Айдлуайлд әуежайына (қазір Кеннеди әуежайы деп аталады) қонған кезде Әуезов қатты таң қалады. «Айдлуайлд» атауы Айдын айыл сияқты естіледі, бұл қазақша «шынылы ауыл» дегенді білдіреді», – деді. Әуежайдың өлшемдері оған айтарлықтай әсер етті. Әр авиакомпанияның әуежай ішінде өз әуежайы болған сияқты. Ондаған ұшақтардың асфальтқа түсіп кетуін Әуезов «теңіз түбінде жүзіп жүрген үлкен балық» бейнесімен салыстырды.
***
Олар сапар барысында Нью-Йоркке екі рет оралды, бірақ қазір олар Вашингтонмен (Колумбия округі) байланыс орнатты, онда олар КСРО елшілігінде кеңес дипломаттарымен кездесіп, он бес журналистпен баспасөз мәслихатын өткізді. Бір жарым жыл бұрын, жанжалды кеңес жазушысы Борис Пастернак әдебиет саласындағы Нобель сыйлығына ие болған кезде, Кеңес шенеуніктері оны осы сыйлықтан бас тартуға мәжбүр етті. Енді журналистер Әуезовтің жанжалды әріптесі туралы пікірін білгісі келді.
Әуезовке алдағы мәселе туралы ескертілді. Кеңес дипломаты жолдас Полянский Әуезовке американдық журналистер үшін Парснип туралы үнемі жауап алу сағыз сияқты деп әзілдеді: олар ештеңені шайнап, түкірмейді, тек жұтады, жұтады. Әуезов сыни тұрғыдан жауап берді.
«Неліктен шведтер Пастернакты таңдады?», – деп сұрады ол. «Нобель комитеттері елемеген ұлы Орыс жазушылары болды. Толстой Нобель сыйлығын алуы мүмкін еді, бірақ ол оны ала алмады. Орыс коммунизміне жанашыр және біздің мемлекетіміз бен халқымыз мақұлдаған жазушы Максим Горький үшін біреу болуы мүмкін. Бірақ ол бірде-бірін алған жоқ. Бұл ұлы адамдарды айналып өткен кезде Пастернакты құрметтеу жақсы болмады».
***
Тағы бір рет, олардың Вашингтонда болған кезінде Әуезов бір жыл бұрын кеңестік алмасу бағдарламасына қатысқан Atlantic журналының бас редакторы Эдвард Викс жүргізген «Орыс жазушылары» синдикатталған бағдарламасына түсірілді.
Түсірілім уақытындағы кей кадрлар жоғалуы мүмкін. Бірақ Пастернакты да осы мәселеге итермелеген Уикс екені сөзсіз.
Бағдарламаның қысқаша сипаттамасында теледидар сыншысы Әуезовке қойылған арандатушылық сұрақтардың бірін болжады: «кеңес авторлары ойды бақылауға ала ма?», – деп еді жүргізуші.
Әуезов пен оның командасын жау елшісі ретінде сұрамаған кезде, олар Вашингтонды қарапайым туристер ретінде зерттеді. Капитолий ғимаратында олар Сенатта азаматтық құқықтар туралы заң жобасын талқылауды қадағалады. Конгресс кітапханасында Әуезовке өзінің жеке романдары ұсынылды (жылына елу кітап, деп атап өтті ол, Қазақстаннан жеткізіледі).
Осыдан бірнеше жыл бұрын салынған Вашингтонның Ислам орталығында Әуезов имамнан намазға шақыру туралы сұрады және оның стерео арқылы таратылғанын білгеніне таң қалды. Әуезов үшін ең жарқын оқиға Шекспир Фольгер Кітапханасына бару болмақ. Бардтың пьесаларын («Отелло» және «Асауға тұсау») қазақ тіліне аударған қазақ драматургі әлемдегі ең ірі Шекспир материалдарының жинағына қатысу өте қуанышты болды.
Нью-Йорк
Әуезов Вашингтоннан Нью-Йоркке пойызға отырды. Жазушы екі күнді қалада, сапардың соңында тағы бір-екі күн өткізді. Ал оның жазбаларынан осы күндері нақты не болғандығы белгісіз. Екеуі сапар да, меніңше, іс-шараларға толы болды. Кеңес жазушылары империя штатының ғимаратына көтеріліп, Нью-Йорк қор биржасында капитализмнің эпицентріне үңіліп, орыс революционер ақыны Владимир Маяковскийдің әйгілі өлеңінен таныс Бруклин көпірін көрді. Колумбия университетінің славян факультетіне барған кезде Әуезов аспиранттың қазақ эпикалық поэзиясы бойынша диссертация қорғағанын жақсы білді.
Америка астанасының ағаштары мен көгалдарын шын жүректен тамашалаған Әуезов алдымен Нью-Йорктің сұр массасына немқұрайды қарады. Дегенмен, ол қаланың мәдени байлығына таңдана алмады. Қазақ жазушысы бір емес, екі Бродвей спектаклінде болды: «Чудотворец» (Хелен Келлер туралы) және Пэдди Чаефский жазған «Оныншы адам» (Әуезов те Чаефскиймен жеке кездескен, өйткені «желі» сценаристі онымен өткен жылдың қазан айында Кеңес үкіметінде болған).
Әуезовке Метрополитен мұражайында Ричард Липпольд, Джимми Эрнст және Иван Олбрайттың жұмыстары ұсынылды. Егер осы заманауи өнер Оған үлкен әсер қалдырса, Голливуд киносы Әуезовты тең дәрежеде тебірентіп, баурап алды. Әуезов сапар барысында көрген бес түрлі фильмді сипаттайды: «жағажайда», «Сүлеймен мен Шеба», «Бен-Гур», «Джек Риппер» және «Бір шелек қан». Соңғы фильм, аз бюджеттік сұмдық жолмен өлтірілген денелерден мүсіндер жасайтын битник туралы комедияны ашуланған Әуезов мазақ етті, ол кеңестік цензорлар ешқашан өз экрандарында мұндай моральдық ыдырауға жол бермейді деп баса айтты.
Олар көп уақытын Нью-Йоркте өткізді. Социалистік саясатқа жанашыр болған немесе мәдени диалогты жақтаған американдық жазушылармен және зиялы қауыммен сөйлесті. Американдық орталықта олар 1930 жылдары Кеңестік Орталық Азияны аралап жүрген Гарлем Ренессанс ақыны Лэнгстон Хьюзмен кездесті. Олар американдық жазушылар лигасымен бірге түскі ас ішіп, оның мүшелерінің бірі – сыншы Элизабет Джейнвейге («Джейн ханым») барды. («Дженвей», – дейді Әуезов), оның үйінде.
Олар ақын Карл Сандбергпен, детектив жазушы Рекс Стаутпен және сыншы Альфред Казинмен (Мемлекеттік департаменттің тағы бір түлегі) кездесті. Әлем қорғаушысы, доктор Уильям Хитциг Әуезов пен оның командасын керемет «21» клубында қарсы алды.
***
Бірақ Хитцигтің досы Норман Казинс, «Сатердей ревью» редакторы жазушыларды өзінің редакциясына шақырып қана қоймай, оларды Коннектикуттағы үйіне алып келді.
Ядролық қарусыздануды насихаттаумен қатар, Казинс «күлкі терапиясы» деп аталатын нәрсені насихаттаумен танымал болды, онда әр түрлі ауруларды емдеу үшін ұзақ уақытқа созылған күлкі шабуылдары қолданылады.
Кейіннен ол өзінің журналында Әуезовтің серігі Леонид Леоновтан жалынды Совет анекдотын жинап, оны Қазақстаннан шыққан жазушының қызықты сипаттамасымен бірге жариялады: «Шыңғыс тауларының шетінде туған және өскен жазушы Мұхтар Әуезов қазақ тілінде (журналистер республиканың атауын жиі шатастыратын). Бірақ сіз оны оқу үшін Сан-Францискодан Нью-Йоркке келген дәрігер ретінде елестете аласыз.
Калифорния және Аризона
Наурыз айына қарай Әуезов пен оның Мәдениет елшілері батысқа аттанды. Әуезовтің «Америка туралы әсерлері» атты эссесі шын мәнінде шығыс жағалауындағы оның уақытын ғана қамтитын аяқталмаған жол очеркі болып табылады. Калифорния мен Аризонадағы жазушының оқиғаларын қалпына келтіру үшін біз жергілікті газеттердің қиындыларына жүгінуіміз керек.
