Балалар үйлері түлектерін әлеуметтендіру: халықаралық тәжірибе

Түрлі елдерде жетім балаларды әлеуметтендіруге бағытталған тәсілдер мен практикалық шараларды қалыптастыру кезінде осы процестің мәнін түсінудегі тұжырымдамалық айырмашылықтар айқындаушы фактор болып табылады. Егер АҚШ пен Еуропалық Одақ елдерінде баланы асырап алу және оны асырап алушы отбасына орналастыру сияқты қамқоршылық нысандарын ұйымдастыруға баса назар аударылса, онда жақын шет елдерде жетімдердің интернаттық мекемелерде салыстырмалы түрде ұзақ болуы, әлеуметтену шаралары негізінен білім беру, жұмысқа орналасу және тұрғын үй мәселелерінде жеңілдіктер беруге бағытталған. Осы елдердің кейбір тәжірибелерін толығырақ қарастырамыз.

АҚШ-та балалар «патронат» немесе «Фостер» деп аталатын отбасыларға жіберіледі. Бұл балаға тұрақты ата-ана тапқанға дейін уақытша өмір сүретін отбасы.

«Фостер» отбасы мәртебесін алу үшін уақытша ата-аналар тиісті оқудан өтіп, лицензия алуы керек. Нәтижесінде олар баламен тіл табысу, қарым-қатынас жасау қабілеттерін көрсетуі керек және ең бастысы оған өз отбасыларында болған жағымсыз эмоцияларды ұмытып кетуге көмектеседі.

Еуропалық Одақтың көптеген елдерінің ерекшелігі балаларды тәрбиелеудің отбасылық түрлеріне, сондай-ақ діни және қайырымдылық ұйымдары үлкен рөл атқаратын әлеуметтік бейімделудің кейбір қатысушыларының өзара іс-қимылын ұйымдастыру құрылымына баса назар аудару, ал мемлекеттік әлеуметтік қызметтер олардың қызметін бақылауды жүзеге асырады.

Ұлыбритания, Франция, Германия, Австрия, Болгария, Польша сияқты елдерде әлеуметтенудің тағы бір тиімді шарасы интернаттық ұйымдар түлектерінің орта арнаулы және жоғары оқу орындарына, соның ішінде тегін оқыту форматына түсуіне жағдай жасауға үлкен назар аударылады.

Сонымен қатар, осы елдерде үдемелі интеграция, жетім балалар мен ААҚҚ балалардың әлеуметтенуіне, мемлекеттің қамқорлығынан ажырауға көп көңіл бөлінеді. Бұл тәсіл әлеуметтенудің теріс тәжірибесі болған жағдайда олар қайтып оралуы мүмкін «сүйеніштің» болу сезімін қалыптастыру болып табылады. Осыған байланысты Германияның SOS-ауыл жобаларын жүзеге асыру тәжірибесіне назар аудару қажет. Жобалар жастар үйлерін құруды қарастырады, оның шеңберінде жетім балалар мен ААҚҚ балалардың толыққанды тәуелсіз өмірге дайындала отырып, жартылай тәуелсіз өмір сүруге мүмкіндігі бар.

Еуропа елдерінде және АҚШ-та кеңінен таралған жетім балалар мен ААҚҚ балаларды әлеуметтік бейімдеудің ұқсас құралдары тәлімгерлік бағдарламалар, мысалы «Big brothers, Big Sisters», сондай-ақ жас адамға әлеуметтік қызметкердің (Semisupervised apartments) қолдауымен және сүйемелдеуімен тәуелсіз өмір сүруге мүмкіндік беретін тәуелсіз тұру бағдарламасы.

Ұлыбританияның жетім және ААҚҚ балаларға қатысты әлеуметтік саясат әртүрлі қолдау шараларымен сипатталады. Мысалы, балалар 21 жасқа дейін патронаттық отбасында немесе интернаттық мекемеде бола алады, ал интернаттық мекемелердің түлектеріне қаржылық және тұрғын үй көмегі көрсетіледі, өмір сүру жоспары әзірленеді, жеке консультант беріледі; болашақ тағдырына және оларға наразылық білдіруге, сондай-ақ әлеуметтік қызметтегі деректерге қол жеткізуге қатысты шешімдерде өз пікірін айтуға құқық беріледі. «Көпір отбасы» жобасының жүзеге асырылуын ерекше атап өтуге болады. Интернаттық мекемелерден балаларды асырап алушы отбасыларға орналастыру бойынша орын алған жағымсыз тәжірибеге қарамастан, оң аспектілер де болды. Бұл балаларда әлеуметтенудің кейбір негіздері де қалыптасты. Осылайша, жоба балаларға қысқа мерзімде қарапайым отбасылық өмірдің тәжірибесін алуға, мамандардың олардың бейімделу қабілетін бағалауға, әлеуетті асырап алушыларды табуға мүмкіндік береді.

Кейбір скандинавия елдерінің жетім балалар және ААҚҚ балаларды әлеуметтендіру тәжірибесі Еуропалық Одақ елдерінен ерекшеленетін айырмашылығы бар.

Мысалы, Норвегияда интернаттан кейінгі сүйемелдеуге баса назар аударылады. Дамыған заңнамалық база түлектерге жан-жақты көмек көрсетуге, оның ішінде жәрдемақы, тұрғын үй, жұмысқа орналасу, денсаулық сақтау, психологиялық кеңес беру, өздігінше өмір сүруге оқыту және т.б. мүмкіндік береді. Интернаттан кейін әлеуметтік сүйемелдеу бойынша деректер банкі құрылған.

Финляндияның айрықша ерекшелігі интернаттық мекемелер түлектерін қолдау форматы болып табылады. Соңғы 5 жыл ішінде оларға әртүрлі әлеуметтік қызметтер көрсетіледі. Қорғаншылық мерзімі аяқталғаннан кейін жеке қолдау жоспары әзірленеді, ол атап айтқанда қажетті қаржылық көмек көрсетуді, жартылай дербес тұру қағидаты бойынша тұрғын үй беруді көздейді.

Болгария және Польша сияқты елдерде әлеуметтену нысанын интернаттық мекемелер жүйесінен отбасылық тәрбиеге ауыстыру үрдісі байқалады. Мәселен, Болгарияда асырап алушы отбасыларда тұратын жетім балалар мен ААҚҚ балалардың саны интернаттық мекемелердегі балалар санынан едәуір асып түседі. Жалпы, Орталық Еуропа елдерінде интернаттық мекемелерден біртіндеп бас тарту байқалады.

Жоғарыда атап көрсетілгендей, жақын шет елдерде жетім балаларды әлеуметтендіруге деген көзқарас АҚШ пен Еуропалық Одақтан түбегейлі ерекшеленеді, ол балалардың интернаттық тәрбиесіне және кейіннен білім алу, жұмысқа орналасу және әлеуметтік тұрғын үй беру кезінде балаларға жеңілдік жағдайларын жасауға негізделген.

Әзірбайжанда жетім балалар мен ААҚҚ балаларды мемлекеттік бюджет қаражаты есебінен меншіктің барлық дерлік түрлерінде орта арнаулы және жоғары оқу орындарында оқуға білім беру гранттарымен қамтамасыз етіледі.

Беларуссияда өз кезегінде балалар ауылдары мен әлеуметтік-педагогикалық мекемелер жүйесі дамыған, онда жетім балалар мен ААҚҚ балалар (1 жастан 18 жасқа дейін) үшін мектеп жасына дейінгі білім беру бағдарламалары, сондай-ақ тәрбиелеу, олардың құқықтары мен заңды мүдделерін қорғау бағдарламалары қарастырылған.

Украинада, мысалы жетім балалар мен ААҚҚ балалардың білім алулары кезінде стипендия төлеу және оқып жүрген уақытында әлеуметтік тұрғын үй сияқты жеңілдік шарттары ұсынылады.

Ресей Федерациясында19 соңғы жылдары жетім балалар мен ААҚҚ балаларды тұрғын үймен қамтамасыз етуге баса назар аударылуда. Елдің барлық өңірлерінде тұрғын үй кезегін азайту бойынша бағдарламалар жүзеге асырылуда. Осылайша, мемлекет жетім балалар алдында жинақталған тұрғын үй міндеттемелерін жоюға тырысуда. Бұдан басқа, 2021 жылы тиісті жұмыс комиссиясы құрылған, ол тәрбиеленушілердің саны бойынша болжамды ескере отырып, тұрғын үй құрылысының көлемін ұлғайту, сондай-ақ тұрғын үй сертификаттарын беру, уақытша тұрғын үй беру немесе оларды жалға алуға арналған шығыстарды өтеу жөніндегі шараларды жасауға арналған.

Сонымен қатар, интернаттан кейінгі бейімделу бойынша ОңтүстікШығыс Азия елдерінің тәжірибесі қызықты.

Қытайда интернаттан кейінгі қолдау жүйесі орталықтандырылған сипатқа ие, балалардың әл-ауқатын қамтамасыз ететін арнайы органдар жұмыс істейді, қайырымдылық ұйымдары да үлкен рөл атқарады. Интернаттық мекемелерден шыққан балалар жәрдемақы алады.

Сингапурда осы бағытта интернаттық ұйымдардың, қабылдаушы және алмастыратын отбасылардың мамандарын бала тәрбиелеу дағдыларына оқыту тәжірибесі қабылданды. Сонымен қатар, қайырымдылық және діни ұйымдар түлектердің интернаттан кейінгі сүйемелдеуінде үлкен рөл атқарады.

Жапонияда интернаттық мекемелерде жетім балалар міндетті білім алады. Олар 15 жасқа толғаннан кейін: оқуды жалғастыру және толық білім алу, интернатта 18 жасқа дейін қалу немесе одан кету, жұмысқа орналасу және тәуелсіз өмір бастау бойынша таңдау тұрады. Интернаттық мекемелердің түлектеріне психологиялық және заңгерлік консультациялық көмек көрсетіледі.

Жетім балалар мен ААҚҚ балаларды әлеуметтік бейімдеу жөніндегі халықаралық тәжірибені зерделей отырып, SOS балалар ауылдарын құру, оқыту мен тұрғын үйге жеңілдіктер, қамқоршыларды қаржылық қолдау сияқты Еуропа елдерінің оң тәжірибесі Қазақстанда енгізілгеніне қарамастан, қорғаншылық және қамқоршылық жөніндегі жергілікті атқарушы органдардың қызметін жетілдіру, сондай-ақ жетім балалар мен ААҚҚ балалардың құқықтарын толыққанды және уақтылы іске асыру қажет деп қорытынды жасауға болады.

Дереккөз: ҚҚДИ талдамалық баяндамасы