Досым Омаров. Дінаралық қайшылықтар себебі

Қоғам өмірі де осындай, бір түрден екінші түрге ауысып, үнемі өзгерісте. Бұл табиғи заңдылық. Бүгінгі қазақ қоғамына көз жіберетін болсақ, түрлі ағымдар пайда болып, олардың арасында қайшылықтардың күшейе бастағанын көреміз. Бұл, әрине, өте қауіпті жағдай. Әсіресе қауіптісі – дінаралық қайшылықтар. Себебі, дін адамның ішкі болмысына, яғни рухани болмысына әсер етеді.

Рухани болмыс заттық болмыстың шыққан көзі, басқарушы, және өте қуатты. Сол себептен,  қоғам өміріне дінаралық қайшылықтың әсері өте үлкен болады. Оған мысалдар көп. Мысалы, исламның суниттер мен шейіттерге бөлінуі, арасында қанша қырғын соғыс болғанымен, бүгінгі күндерге дейін өзара келісімге келе алмай жүруі. Христиан діні де осылай, әуелі католиктер мен православияға, уақыт өте олардың өздері көп ағымға бөлініп, әлі біріге алмай жүруі. Діндегі келіспеушіліктің бір халықтың екіге бөлетінін Ресей тарихынан білеміз. Бірінші Петр патша дінге реформа жасап, реформаны қабылдамағандарды жазалап, Сібірге айдап, ақыры олардың көпшілігі шет елге ауып кетті. Олар «ескі сенімдегілер» (староверы) деп аталып, діндегі өзгерістерді қабылдамады. Енді қабылдамайды да. Осылай бір кездегі тұтас халық екіге бөлініп, енді ешуақытта бірікпейтін жағдайға жетті. 

Қазақстанда «дәстүрлі ислам» мен уахабиттік-салафиттік ағымдар арасындағы дау өріс ала бастады. Бұл даудың өршігені соншалықты, тіпті дінге қатысы жоқ қоғам, өнер қайраткерлері, заңгерлер, ғалымдар араласып, тиісті мемлекеттік мекемелерден «жат діни ағымдарды ауыздықтау» талабы қойыла бастады. «Шаш ал десе, бас алатын» әдетіміз бойынша бұл талап еліміздегі демократиялық қозғалысқа ғана емес, енді ғана қолға алынып жатқан рухани жетілу ісімізге де үлкен нұқсан келтіре бастады.

Дін араласқан тартыстың зардабы үлкен болатыны белгілі. Кезінде шешімін тауып тоқтатпаса, келешекте бұл тартыс мөлшерін ешкім болжай алмайтын қауыпты болмақ.

Дін мәселесіне араласпау – халықтың рухани жетілуіне араласпау дегенді білдірмейді, әрине. Мемлекеттің міндеті – дінді халық мүддесіне дұрыс пайдалана білу. Ол үшін діннің не екенін, оның негізгі мақсатын түсініп алуымыз керек. Қазіргі заманда діннің түпкі мәні ұмытылып, қасиетті жазбалар өздерінің алғашқы мағыналарынан айырылып, кейде оған кері мағына қабылданып, қарапайым адамның миына у болып жайылып, шатастырып жүр. Осылай, Шәкәрім атамыз сөзімен айтқанда «Жаман тәпсір жайылып жер жүзіне, дін десе тұра қашты есті азамат» заманы туып отыр. Қоғамдағы мұндай жағдай дінді түрлі саяси мүдделер үшін пайдалануға мүмкіндік береді.

Абай өзінің «Алланың Өзі де рас, сөзі де рас» өлеңінде және отыз сегізінші сөзінде теологиялық қайшылықтардың негізін беріп, түсіндіріп кеткен. Сондықтан, бұл маңызды мәселенің байыбына бару үшін Абай ілімі бойынша діннің түпкі мәнін анықтай түсейік. Данышпан Абай адамның мақсаты «Түп Иеге қайту», оның жолы «үш сүю» дейді. Бұл үш сүюді «Дін де осы, шын ойласаң, тағат та осы» деп Түп Иеге қайту жолы ретінде көрсетіп отыр. Яғни, дін – Құдайға қайту жолы. «Ислам» араб тілінде «берілу», ал «Религия» – латын тілінде «байланысты қалпына келтіру» деген мағынаны білдіретіні де осыдан. Дінде басқа мақсат жоқ. Оны басқа мақсатқа пайдалану мұсылманша айтқанда «күпірлік», Аллаға қарсы әрекет. Ендеше біз неге дінді басқа мақсатқа пайдалануға ұмтыламыз?

Дінді бұрмалап, басқа мақсатқа пайдаланудың екі себебі бар.

Бірінші себебі – білместік, яғни рухани сауатсыздық. Сондықтан олардың сауатсыздығын ашу үшін Абай діннің негізгі мағынасын береді отыр. Діннің негізгі мағынасы – үш сүю. Үш сүюді «имани гүл» деп атап, оны иманның негізгі мақсаты екенін білдіреді. Иман дегеніміз – Аллаға сенім және Оған жету жолы. Адамның рухани жетілу деңгейі оның иман деңгейімен анықталады. Иманның мақсаты – адамды Түп Иеге қайтару. Иман өсіп, гүлдеп, имани гүлге, яғни махаббатқа айналады. Бұл – діннің ішкі мәні, сондықтан мәңгілікті өзгермейді, барлық діни ағымдар мен конфессияларға ортақ. Түп Ие барлық адамзатқа ортақ болғандықтан, Оған деген иман да баршаға ортақ.

Иманды сақтап, әрі қарай өсіру үшін иман парыздары мен ғибадат түрлері беріледі. Бұлар діннің сыртқы көрінісі, мәнісі. Олар өзгергіш және баршаға ортақ емес – әрбір діни ағымның өзіндік ғибадат түрлері, және басқа да ерекшеліктері бар. Бір діни ағымның ғибадат түрлері екіншілермен сәйкес келмеуі мүмкін. Бірақ мақсат ортақ. Ол мақсат – иманды өсіру арқылы үш сүюге жетіп, Түп Иеге қайту.

Екінші себебі – нәпсі. Діннің негізгі мақсатын ұмыттыратын басты себеп – нәпсі. Нәпсінің ықпалы туралы данышпан Абай «Осыларды бұзатын және үш іс бар: Пайда, мақтан, әуесқой – онан шошы» – деп көрсетеді. Пайда – дүние қуып кету; мақтан – жалған эгоның әсерімен көкірек көтеру; әуесқой – өмірдің жалтырағына елігіп, уақытты пайдасыз өткізу. Бұлардың барлығы нәпсінің ықпалы. Не себептен біз бұлардан шошуымыз керек? Себебі, бұлар нәпсінің ықпалын көрсететін фәни әлемнің қасиеттері. Дін фәни әлем мәселелерін шешуге арналмаған. Дін Аллаға жол болғандықтан, оны тек қана сол өзінің мақсаты үшін ғана қолдану керек. Аллаға жол – рухани жол. Ендеше діннің де болмысы толық рухани. Діннің осы негізгі мақсаты ұмытылып, оны бұл фәни әлем үшін пайдаланса, сол кезден бастап қоғамдағы дінге байланысты қайшылықтар пайда бола бастайды. Мысалы, мешіттегі молдалар жамағаттан түскен ақшаны өз пайдасына қолданып өзіне машина, үй сатып алуға, немесе келетін адамдардың санын молайту үшін оларға жеңілдік жасамақ оймен діннің кейбір шарттарын өзгертуі мүмкін. Бұлардың барлығы Абай көрсеткен фәни өмірдің құмарлықтары. Абай «Пайда, мақтан, әуесқой – онан шошы» деп оларды анық көрсетіп отыр. Осылай діни қағидаларды бұзуға жол беріледі. Көпшілік қауым діннің негізгі мәнін түсінбейді. Бұл турал Шәкәрім де, Абай да ескертеді. Бұл үш іс адамның жүрегін былғап, иманды әлсіретеді. Әлсіреген иманды нәпсі оңай жеңіп, жан рухани жетілу емес, керісінше, құлдырау жолына түседі. Дінді Аллаға қайту үшін емес, өз пайдасы, атақ-даңқын өсіру, немесе нәпсінің қызығына берілу осыдан басталады. Көңіл діннің ішкі мағынасынан оның сыртқы көрінісіне ауатын болады. Осылай діннің ішкі мәні ұмытылып, оның сыртқы сымбаты, ғибадаты ғана қалады. Отыз сегізінші сөзінде Абай діннің ішкі сыры мен сыртқы сымбатын айырудың маңызын былай деп ескертеді.

Сіздің батиныңыз (ішіңіздің) таза болмағы әуелі иман болып, бұл заһир (сыртқы) ғибадатыңыз иманды болған соң ғана, парыз болған, сіздің заһирыңыздағы ғибадат – батиныңыздағы иманның көлеңкесі, һәм сол иманның нұрланып тұрмағына көрік үшін бұйырылған. Оның үшін ғұламалар иман екеу емес, біреу, бірақ ізгі тағатпенен (ғибадатпенен) нұрланады, тағат жоқ болса, күңгірттенеді, бәлки, сөну хаупі де бар деген. Егер надандар ол ғибадаттың ішкі сырын ескермей қылса, соны қылып жүріп, иманы сөнер деген. Менің хаупім бар, олар хас (нағыз) осы ғибадат екен, Құданың бізге бұйырғаны, біз осыны қылсақ, мұсылмандық кәміл болады деп ойлайды. Ол ғибадат күзетшісі еді. Жә, күзетші күзеткен нәрсенің амандығын ойламай, бір ғана ояу тұрмағын қасд (міндет) қылса, ол не күзет? Күзеткен нәрсесі қайда кетеді? Мақсат күзетілген нәрсенің амандығы, тазалығы емес пе?.

Абайдың осы сөздерінен бүгінгі діни қайшылықтардың себебін көреміз. Діннің сыртқы көрінісі ғибадат түрлері тек қана оның ішкі мәнін иманды сақтап, өсіру үшін арналған күзетші тәрізді екенін ұмытқан кезден бастап қайшылықтар басталады. Ғибадат иманды сөндірмей, оны өсіру үшін пайдаланатын құрал тәрізді. Ғибадат барысында Алла тағала берген денені, табиғаттың барлық көріністерін құлшылық жолында пайдаланып, иманды нұрландыруға болады. Ғибадат түрлері көп. Сондықтан діннің бұл сыртқы көрінісіне байланысты діндер ислам, христиан, буддалық тәрізді конфессияларға, немесе монистік, политеистік, персоналистік, имперсоналистік тәрізді ағымдарға бөлінеді. Діннің мақсаты, яғни ішкі мәні мәңгілікті, баршаға ортақ, ал мақсатқа жету жолдары, сыртқы мәнісі көп.

Діннің түпкі мәнін халық неге білмейді? Бұл сұраққа Абай былай дкп жауап береді:

Бас жоғары жаралған, мойын төмен,

Қарашы, дене біткен ретіменен.

Істің басы – ретін танымақтық,

Иман білмес тағатты қабыл демен.

Имамдар ғибадаттан сөз қозғаған,

Хұснизән мен иманды білді ойлаған.

Иманның тазалығын жақсы ұқтырмай,

Сыртын қанша жуса да, іші оңбаған.

     Адам денесінің осындай келісімді болуы Жаратушының хикметі. Оның хикметін түсініп, сезінетін болсақ, иманымыз өседі. Абай «Істің басы – ретін танымақтық» дейді. Бұл қандай іске кіріспей тұрып оның ретін танып ал деген сөз. Сондықтан, әуелі болмыстың үйлесімді және мінсіздігін біліп алу керек. Ендеше, рухани жолдың басы білім алу. Рухани жолда тағатты қалай, не үшін жасайтынын және оның нені білдіретінін анықтап алу керек. Абай өзінің отыз сегізінші сөзінде осының барлығын берген. Білімсіз жасалған, яғни түсінбей жасалған тағат тек қана ритуал, рәсім ретінде болып, қабыл болмайды. Ондай тағаттың пайдасы шамалы. Осының барлығын түсіндіріп, ұқтыратын имамдар. Өкінішке қарай, олар ғибадаттан сөз қозғап, хұснизән (жақсы ой) мен иманды білдіруді ойласа да, иманның тазалығын жақсы ұқтыра алмаған, себебі олардың өздерінде иманның тазалығы жоқ. Фәни әлемнің талабынан арыла алмай, нәпсінің ықпалында жүрген діни адамдар діннің ішкі, және түпкі мәнін қабылдап, түсіндіре алмайды. Дінаралық қақтығыстың толастауы үшін халыққа діннің ішкі мәнін дұрыс түсіндіре білу керек. Бүкіл болмысты Жаратушы барлық діндерге ортақ екенін, діннің негізгі мақсаты иманды өсіріп Түп Иеге қайту екенін түсінген адам ешуақытта рухани жолды бір-бірінен бөліп, аластамайды. Халыққа мектеп қабырғасынан бастап рухани білім беру керек.

     Жуырда мектепте дінтану сабығы енгізіліп, бұл үрдіс басталып та кетіп еді. Өкінішке орай діннің түпкі мәнін түсінбегендіктен, бұл пәннің пайдасынан зыяны басым болып кетті. Оқулықтар діннің не екенін түсіндірудің орнына оның тарихына, ғибадаттың сыртқы түріне арналған. Рухани жолдың негізі иман екенін түсіндірмей, діндердің сыртқы түріне көңіл бөлініп, олардың бір-бірінен айырмашылығы беріледі. Мұндай кітаптар оқыған адамдарды дінге бөліп, діндерді біріктірудің орнына, керісінше, оларды ажыратып, бөлуге итермелейді. Осындай келеңсіз істердің себебін Абай былай деп түсіндіреді.

Алланың, пайғамбардың жолындамыз,

Ынтамызды бұзбастық иманымыз.

Пайда, мақтан, әуесқой – шайтан ісі,

Кәні біздің нәпсіні тыйғанымыз?

Мү’мин болсаң, әуелі иманды бол,

Пендеге иман өзі ашады жол.

Шын илан да, таза ойла бір иманды,

Мұнафиқ намаз қылмап па, мағлұм ғой ол.

Аллаға сеніп, пайғамбардың жолында болып, иман келтірсек те, шайтанның ықпалына жиі түсеміз. Оның себебі – нәпсі. Нәпсіні тыя алмаймыз. Нәпсіден шайтан ісі – пайда, мақтан, әуесқой шығады. Дін ғана емес, тіпті өмірдегі барлық қиыншылықтардың себебі осы нәпсі болып табылады, сондықтан Абай оны тыюдың маңызын қайталап, баса айтады. Себебі нәпсі рухани жетілу жолындағы басты кедергі. Егер адам иманды болса, «Пендеге иман өзі ашады жол». Иманның өзі жол ашып отырады. Ол жүрек көзін ашып, өмірдің барлық зардабынан құтылуға, негізгі мақсатқа жетуге мүмкіндік береді. Бірақ ол үшін фәни өмірмен былғанбаған толық сенім мен таза ой керек, яғни ниеттің тазалығы керек. Мұнафиқ (екі жүзді, іші кәпір сырты мұсылман) қанша намаз қылып, құлшылық жасауға ұмтылса да, оның әрекеті бос әурешілік. Аллаға тек қана, Абайдың өз сөзімен айтқанда, ыстық қайрат, жылы жүрек, нұрлы ақылмен жетуге болады.

Алла ішіңді айтқызбай біледі ойла,

Пендесіне қастықпен кінә қойма.

Распенен таласпа мү’мин болсаң,

Ойла, айттым: «Адамдық атын жойма!»

Абайдың бұл «Алланың Өзі де рас, сөзі де рас» өлеңі оның бүкіл шығармаларының квинтессенциясы, яғни негізгі мәні тәрізді. Бұл өлеңінде ол болмыс сырлары, онымен үйлесімді өмір, адам өмірінің мақсаты тәрізді  бүкіл болмыстың негізгі мәнін қысқаша, тезисті түрде берген. Ал осы соңғы төрт жолы – бұл өлеңнің қорытындысы. Қорытынды болғандықтан, оның маңызы да үлкен. Бұл маңызды жолдарға баса көңіл аударайық.

Адам да Алланың жаратқаны, Оның пендесі. Оның «Пендесіне қастықпен кінә қойма». Істің мән-мәнісіне бармай пендесіне қастық қылуға болмайды. Басқаға кінә қою білместіктен, түсінбегендіктен шығуы мүмкін. Бұл – надандықтан белгісі. Не болмаса барлығын түсіне тұра, қастықпен кінә қоюға болады. Бұл – имансыздық белгісі.

Абайдың жазғандарының барлығы Ақиқат-Рас. Сондықтан «Распенен таласпа мү’мин болсаң» дейді Абай. Ақиқат Алладан шығады. Мұсылман бұл Ақиқатқа таласпай, оған толық сенеді. Егер сенбесе, онда ол мұсылман емес. Мұсылмандық иманнан басталады. Ал имансыздарды Абай «жарым адам» деп, не болмаса «Ақыл да жоқ, ми да жоқ. Даладағы аңдарсың» деп аңмен теңейді.

Адам деңгейі имандылықтан басталады. Абай ілімі бойынша, одан төменгілер «жарым адамдар». Сондықтан распенен таласатындарға «Ойла, айттым: «Адамдық атын жойма!» деп, егер распенен таласатынг болсаң, онда адамдық атын жоясың, «адам» деңгейінен «жарым адам» деңгейіне түсесің дегендей болады.

Абайдың терең ойларынан адам өмірі ғана емес, бүкіл болмыстың түпкі мағынасын табамыз. Ол бүкіл болмыстың, оның ішінде адамзат өмірінің мақсаты және оған жету жолы қандай екенін тезисті түрде берген. Бұл Абай мұрасындағы рухани жетілудың негізгі бағыт-бағдарламасы.

    Сонымен, бүгінгі заман Абайды толық түсіне алмай жүр. Оның сөздерінің терең сырын түсінуді қиындататын негізгі себеп – имансыздық. Абайдың сырлы сөздерін заттық ақыл, және дүниелік біліммен түсінуге болмайды. Жүректе рухани сәуле болу керек. Абай сөздерін жүрегінде сәулесі бар адамдарға арнаған, ал адамдық осы деңгейден басталады.