Медиаменеджер Жанасыл Болатбек пен Bilimkids жобасының жетекшісі Назымбек Шардарбек қазақтілді YouTube-тың дамуы және балалар қазақша мультфильмдерді көруі үшін үкімет пен халық қандай қадамдар жасау керегін жеткізді. Сұхбат барысында мамандар балалар контентін қазақша жасаудағы қателіктерді талдап, қазақ мультфильмдерінде неліктен ұлттық кейіпкерлер жоқ екенін айтты. Сондай-ақ спикерлер ұлттық идеология, адамның құны, авторлық құқық, креативті экономика, жастардың шығармашылыққа келуі мәселелеріне тоқталды.
– Ұлттық идеология дегенді қалай түсінесіздер? Ол ютубтан қалай көрініс тауып жатыр?
– Назымбек Шардарбек: Идеология, менің ойымша, дінге немесе саясатқа байланысты емес. Ол – адамдардың, әлеуметтің белгілі бір бағытта қозғалысы, белгілі бір ойда бірігуі.
Идеология біздің саясаткерлермен YouTube-та емес, Instagram, TikTok сияқты әлеуметтік желілерде жүргізіліп жатады. Әсіресе, Facebook-те. Мысалы, жаңалық шықты дейік, оның астына «мынау керемет жаңалық», «қолдаймыз» немесе «референдумға барамыз» деген сияқты көптеген пікір жазылады. Оның барлығы – идеология. Адамдардың оған көзқарасы, оған деген қарым-қатынасы – осының бәрі кішкентай, көзге көрінбейтін идеологияның негізінде пайда болады деп ойлаймын. Бұл YouTube-та қатты қолға алынбаған сияқты.
– Жанасыл Болатбек: Идеологиядан гөрі мемлекет өзінің үгіт-насихатын жасап отырған сияқты. Әлеуметтік желідегі пікірлердә идеология емес, пропоганда деп айтуға болатын сияқты. Өйткені мемлекеттік тапсырысты білесіз, пиарға бөлінеді немесе белгілі бір әкімнің имиджін көтеруге бөлінеді. Тіпті ашық жазады. Жақында Ақмола облысының 10 миллиондық лоты шықты, Астана қаласының да бұған дейін сондай лоттары шыққан. Яғни әр пікірге баға қойып қойған. Лотта бір айға қажет пікір саны мен бағасы көрсетіледі. Яғни ол пікір әкімдіктің ұстанымын көрсетуі керек.
– Идеология мен пропоганданың айырмашылығы неде?
– Жанасыл Болатбек: Идеологияны екіге бөлемін. Мемлекеттік идеология немесе ұлттық идеология. Ол дегеніміз – белгілі бір ұлтты, мемлекетті бір бағытқа ұйыстырып апаратын идея. Халықтың басын бірге біріктіретін дүние. Ал пропоганда белгілі бір билікте отырған адамдардың ұстанымын, яғни «біз мықтымыз», «біз ананы жасадық», «бізге сеніңдер» немесе «сайлауға келіңдер», «біз жеңеміз» деген нақты ұстанымын қолдайтын, үгіт-насихатқа бағытталған дүние.
– Назымбек Шардарбек: Пропоганданы халыққа жүргізген кезде ол идеологияға айналмай ма? Өйткені қалың көпшілікке өтеді ғой.
– Жанасыл Болатбек: Ол халықтың мүддесі үшін емес, белгілі бір топтың немесе жеке адамның мүддесі үшін ғана жасалады. Өзім солай қабылдаймын.
– Қазақстанда идеология бар деп есептейсіздер ме? Бар болса қандай?
– Жанасыл Болатбек: Қателеспесем, өткенде Қарин мырзамен (Ерлан Қарин) кездескенде «біз идеологиямен қатты бас ауыртпаймыз» дегендей болды. Нақты айта алмаймын, яғни «идеология бойынша мынандай жұмыс істейміз» деген нақты ұстанымын көрмедім. Дегенмен шамамен көретін «2030», «Рухани жаңғыру» бағдарламалары ғой. Көп жағдайда ол – ұлттық емес, мемлекеттік позицияда жасалынып жатқан дүниелер.
– Ал бізге ұлттық идеология керек пе?
– Жанасыл Болатбек: Иә, керек. Қатты емес, бірақ болуы керек.
– Назымбек Шардарбек: Ұлттық сіз үшін қазақ халқы ма, әлде Қазақстанның барлық халқына ма?
– Жанасыл Болатбек: Ұлттық ол бір ұлтқа, яғни қазақтарға арналған дүние. Ал мемлекеттік ол бүкіл мемлекетті біріктіретін, бағыт-бағдар беретін дүние. Мысалы, көрініс ретінде алайық. Украинадағы жағдайда соғыстан кейін ол жерде қарасаңыз тіл шешкен жоқ, ол жердегі халықтың ұстанымы шешті. Сол жердегі орыс ұлтының өкілдерінің өзі Ресейге қарсы соғысып жатқан жағдайлар бар. Мұнда тіл емес, адамның Отанын сүюі, сол жерде қалыптасқан көзқарас шешіп отыр. Ал идеологияның мақсаты – ұлтына, тіліне қарамай, адамды, халықты бір ұстанымға біріктіру. Яғни кез келген жағдайда Қазақстанды қорғау.
– Жобамыздың 1-шығарылым қонағы, әлеуметтанушы былай айтқан еді: «қазіргі біздің ұстануымыз керек идеология – әрбір қазақтың батыр болуы. Өйткені Украинаның басындағы жағдай бізге де келуі мүмкін. Сондықтан, менің ойымша, идеология өзгеріп отырады, қазір ұстануымыз керек идеология – саламатты өмір салтын, әрбір қазақ батыр болуы керегін насихаттау керек».
– Жанасыл Болатбек: Батыр дегенді ол кісі қандай формада айтты?
– Қару асынып, өз елін қорғай алатындай мағынада айтқан сияқты. Идеология өзгеріп тұрады десек, дәл қазір бізге не керек?
– Назымбек Шардарбек: Менің ойымша, дәл қазір бізге әдемі, керемет дипломатия керек. Қасымыздағы көршілеріміз Ресей, Орта Азия елдері және Қытай. Олардың бәрімен қарым-қатынас жүргізу қажет. Тауар, саясат арқылы Түркиямен де байланыс жасап жатырмыз. Президент жүргізіп жатқан дипломатияны үлгі тұтар едім.
– Иә, сыртқы саясат солай жүріп жатыр. Ал ішкі дипломатия қазақ ұлтына басымдық бермей, барлығын тең ұстаудан көрінеді ғой, солай ма?
– Назымбек Шардарбек: Әрине, идеология мемлекеттік болуы керек. Бір ұлтқа басымдық беру жақсылық әкелмейді деп ойлаймын. Өйткені нацистік, шовинистік көзқарасты көрші елдерден де көріп отырмыз ғой. Сондықтан бір халыққа басымдық берудің қажеті жоқ деп ойлаймын. Барлық халық бірдей өмір сүруі керек.
– Жанасыл Болатбек: Бұл тұрғыда келісемін және бізге керегі – халықты білімді, сауатты болуға, өзіміз қалаған әдемі мемлекет қалыптастыруға ұйымдастыру. Батыр ол – көшеге шығып, біреуді ұру я қыру емес, өз саласының маманы болу. Өз саласының ақылды, сауатты адамы болуға ұмтылу. «Көр қазсаң да, сол саланың маманы бол» деген, сол секілді әркім өз саласының маманы болуы керек. Соған талпыну қажет. Біздің басты идеологиямыз сол.
– Назымбек Шардарбек: Қосып өтсем, қазір соғыс түрлі жағдайда болып жатыр. Міндетті түрде қолға қару алып, соғысудың қажеті жоқ. Мысалы қаңтарда гибридтік соғыс болды. Ақпарат қолжетімсіз, не болып жатқаны түсініксіз. Телевышканы өртеп тастады. Ақпараттық соғыс. Сондықтан бізге қару емес, баспен жұмыс істеу керек.
– Жанасыл мырза, бір сөзіңізде мемлекет пен халықтың бір-бірін естуі қиын дедіңіз. Соған тоқталып өтсеңіз.
– Жанасыл Болатбек: Біздегі үлкен мәселе халық пен биліктің арасындағы байланыс өте алшақ. Қазір «естуші үкімет» деп жатыр. «Естуші үкімет естіп жатыр, бірақ жауап жоқ» дегендер де бар. Билік халықты деңгейі төмен көреді. Әлеуметтік желіде, белгілі блогерлер тарапынан «халық топас» дегендей ойлар айтылып жатады. Яғни «Біз күшті жоба жасап жатырмыз, алайда халық ол деңгейді көтермейді. Идеямыз күшті, бірақ іске асырайық десек, халықтың қабылдауы болмай жатыр» дегендей. Өз позицияларын қорғау үшін жасалған дүние деп есептеймін. Әлеуметтік желіде осылай көп айтылады. Танымал адамдардың да осы сарында айтқан дүниелері бар. Мысалы, «мен сендерге Америка жасап беретін едім, бірақ пәлен мың американдықты қайдан табамын» деген үлкен кісінің сөзі бар. Осы сөзі маған ұнамайды. Бір жағынан дұрыс айтып отыр, бірақ халықты олай кінәлауға болмайды. Өйткені биліктің мақсаты – сол деңгейі төмен халықты жоғарыға көтеру. Бастық болып немесе белгілі бір қызметке не үшін келдің? Жарайды, мына адамдардан сауатты болғандықтан келдің. Ендігі мақсатың – осы адамдарға жұмыс істеп, оларды көтеру. Олардың дұрыс өмір сүруіне жағдай жасау. Бірақ билікке жетіп алған соң «жұмыс істейін десем, сендер топассыңдар» деп кері позицияға, өзін-өзі қорғауға кетіп қалады. Ал халықта биліктегілерге, байларға кері көзқарас қалыптасқан. Олар билікке сенбейді. «Сендер – жемқорсыңдар, сендер андайсыңдар…». Сөйтіп, екі жақ мүлдем алшақтап кеткен. Ортақ отырып сөйлесу, ортақ түсінік немесе ашықтық жоқ. Тек біржақты пропоганда, яғни телеарналар үнемі «біз күштіміз, мықтымыз» деген ақпарат таратады. Ал мұндай ақпаратты халық қабылдамайды. Олар ақпаратты әлеуметтік желіден көріп отыр.
– Қазір YouTube-та не бар, не жоқ? Не керек?
– Назымбек Шардарбек: Менің ойымша, YouTube-та керектің бәрі бар. Қазақстанда халық санына негізделіп, қанша сұрағыңыз бар, сонша ұсыныс түсіп жатыр. Көптеген сериал шығып жатыр. «5.32»-ні бәріміз көрдік. Ұнады. Балаларға арналған қазақша мультфильм көп. «Розетканы қалай жөндеймін?» деген лайфхактың барлығы бар. Қазақша сапасы төмен, бірақ табуға болады.
– Қазақшаға келетін болсақ, әлі көптеген ниша бос қой?
– Назымбек Шардарбек: Иә, әрине. Өзім балаларға арналған YouTube контенті бағытында жұмыс істегендіктен, қазір балалар контентінде ледспей, геймплей жағынан контент аз. Әр балаға өзімен жасты балалардың қалай ойын ойнап жатқаны қызықты ғой. Сол балаларға қазақ тілінде ойын ойнап, ойынның қыр-сырын, ойнау әдісін түсіндіріп айтса, балаларға қазақ тілі тез еніп кетер еді. Олардың қазір қарайтындары – орысша немесе ағылшынша контент. Бала тілі көбінесе орысша шығады.
– Жанасыл мырза, медиаменеджер ретінде қазақтілді YouTube-тың жағдайына тоқталып кетіңізші.
– Жанасыл Болатбек: Қазақтілді YouTube-тың жағдайы нашар. Бірақ өсу бар. Біз орыстілдімен салыстырамыз, өйткені басқа амал жоқ. Халықтың көбі орысша, қазақша біледі. 4-5 жыл бұрын жазып жүретінмін «Ел боламын десең, YouTube-іңді түзе» деп. Балалардың тілінің қалыптасуына бірінші кезекте, YouTube жұмыс істеп жатыр. Көрнекі кадрлардан бастап, балаларға арналған әндерге, мини-сериалдарға дейін. Кез келген дүниені YouTube-тан іздесеңіз, орыс тілінде, ағылшын тілінде толып тұрады. Ал қазақша баламасы жоқ. Болса да, сапасы немесе танымалдылық тұрғысынан жоғарыдағылардың деңгейіне жетпейді. Осыдан айналып келіп, кішкентай балалардың тілі орысша немесе шала шығып жатады. Ол – үлкен қауіп. Тәуелсіздіктен кейін туған балалардың балаларының тілі орысша шығып кетіп жатыр. Бұл – балалардың емес, соған жол берген үлкендердің кінәсі.
– Неліктен орыстілді әріптестерімізге жете алмай келе жатырмыз?
– Жанасыл Болатбек: Бұл шешуі жоқ, күрделі мәселе. Осы салада жүргендіктен, біраз бас қатырып көрдім. Шет жағынан бастап айтып көрейін. Біріншіден, YouTube-тағы жобалар – негізінен жеке адамның қызығушылығынан пайда болған дүниелер. Ресейдің өнімдерін қарасаңыз, жеке компаниялардың бизнес ретінде немесе хобби ретінде жасаған дүниесі. Немесе хобби ретінде бастап, соны бизнеске айналдырып кетеді. Бизнеске айналдыру үшін қаражат тауып келу керек. Қаражат қалай келеді? Монетизация, яғни қаралымнан келеді. Немесе жеке клиенттермен келісіп, жарнама жасау арқылы келеді. Бізде сондай жобалар басталады, бірақ оның бизнеске айналуы, яғни ақша келу жағы күрделірек. Өйткені халық саны аз. Ол адамның көбі орысша біледі. Яғни оған орысша бар дүниенің баламасын ұсынамыз. Ал ол дүниені қазақыландыру, шапан қойып, тілін тазалау бөлек мәселе. Содан жобалар тоқтап қалады, яғни қанша амбициямен бастасаң да, 3-4 түсірілімнен кейін қаржылық жағдайың да жетпей қалады, амбиция да басылып қалады. Өйткені саған ақша келіп жатқан жоқ, қаралым да жоқ. Осыдан қазақтілді дүниелер дамымайды. Біздегі YouTube-ті жалғыз Balapan арнасы толтырып жатыр. Оның сапасына тоқталмай-ақ қояйын, бірақ әйтеуір толтырып жатыр. Сондықтан бұл жерден шығатын жалғыз нәрсе – мемлекет тарапынан Salem Social секілді балаларға арналған үлкен жобаларды жасау. Сол кезде ғана бұл саланы толтыра аламыз.
– Сізге балалар контентін жасағысы келетіндер келіп пе еді?
– Жанасыл Болатбек: Өте көп келді. Балаларға қатысты бірнеше жоба болды. Ата-аналар тарапынан да ұсыныстар болады. Бірақ сөйлесе келе сәйкес келмейтіні белгілі болады.
– Сіз не айтасыз оларға?
– Бірінші – бұл саған не үшін керек? Егер баланың эгосын басу үшін ғана болса, онда пайда табу жағын ойлама. Жай ғана балаңа жағдай жаса. Екінші – қаржы. Сенде кемі 3 ай шығыныңа қаржы болуы керек, ол – түсіру шығыны, телефонмен түсірсең де. Адамның өзі білмегендіктен, оны жалдау керек болады. Сөйтіп, шығын көбейіп кетеді. Монтажға, түсіруіне, жарығына, YouTube-тың техменеджерлеріне берілетін ақша. Солай-солай, минималды түрде сыққанның өзінде үйдегі балаға бірдеңе жасау үшін айына 200 мыңдай шығын керек болады. Ол бала ойыншықпен ойнағысы келеді. Әдемі жерлерге, «Думанға» барып, аквапаркте жүргісі келеді. Оның бәрі қосымша шығынды талап етеді. Ата-ана соларды жаба алмайды да, содан жоба жүрмейді. Бастап, 1-2 шығарылымнан кейін тоқтап қалғандар болды. Көбі айтады «Шетелдіктер бір ойыншықты ашып, көп қаралым жинап жатыр ғой, олар қанша ақша табады?» деп. Бірінші ақша тұрғысынан келеді. Содан кейін асықпай отырып, түсіндіресің. Мысалы, бір бала Ресейдің сондай дүниелерін көрген, «YouTube-тан пәлен мың ақша тауып отыр екен, мен де солай істеймін» дейді. Қызы бар, шала қазақша-орысша сөйлейді. Бүкіл айлығына камера мен ойыншық алып, үйінде түсіреді. YouTube-қа салады. Ешкім қарамайды. Әрине, одан ақша келмейді.
– Қателік неден болды?
– Жанасыл Болатбек: Бірінші зерттеу, анализ жасап, содан кейін өз шамаңа қарау керек. Содан соң ғана әрекет. Ол жерде баланың да қызығушылығы болуы керек. Мүмкін бала істеп жатқан дүниеге келіспейді, істегісі келмейді.
– Сонда мәселе мотивация мен идеяда ма?
– Жанасыл Болатбек: Жоқ, мотивациясы көп. Идеясы жақсы. Бірақ іске асыру тұрғысынан қазіргі дүниеге сәйкес келмейді. Сөйтеді де тығырыққа тіреледі. Құр амбиция бар. Амбицияны алып шығаратын қаражат пен тәжірибесі жоқ.
– Балаға қазақша контент жасауда қандай мәселелер бар?
– Жанасыл Болатбек: Балаға контент дайындайтын кезде өз басымыздағы мәселені балаға тығамыз. Бала «мына шапанның оюы, тақиясы күшті екен» деп айтпайды ғой. «Мынаның тілі таза екен, мынау мақалдап сөйлейді» деп айтпайды. Балаға қызықты, жеңіл дүние керек. Менде бірнеше мысалдар болды. Балаға арналған контенттің ішінде домбырамен ақын жүр. Сөздері көркем. Баламды қинап отырғызсам да, мұндай дүниені көрмейді.
– Bilimkids жобасына қазақылықты енгіздіңіздер ғой. Қалай болды? Қаралымдарыңыз жаман емес. Оған қалай жеттіңіздер?
– Назымбек Шардарбек: Ең басында мынандай мәселе туындады. Философтар айтады ғой «баланың тілі қай тілде шығады, ойлауы да сол тілде болады» деп. Өзіміз орысша мультфильм көріп өскенбіз. Өзімізідің балаларымыз қазақша контент қарасын десек, қазақша контент аз болды. 2-3 жастағы балаларға не көрсетерімізді білмейміз. Сол үшін YouTube-қа ең бірінші дүниежүзі бойынша қай мультфильмнің қаралымы көп болып жатыр соны алып, қазақшаға аударайық дедік. Ол «Қарт Макдональд», «Беби шарк» деген сияқты ағылшын тіліндегі өте керемет мультфильмдер болды. Соны қазақшаға аудардық. Нәтижесі басында ақталмады. Монетизацияны ойлаған да жоқпыз. Өйткені бірден көп қаралым жинау мүмкін емес. Өйткені балалардың барлығы балабақшада болады. Мультфильмді тек қана үйде кешке жақын қарайды, ата-анасы шаршап келіп, телефон ұстатқан кезде. Сол үшін 2-3 жыл қаражат салу қажет. Пайда көру мүмкіндігі жоқ. Оны ескеру керек. Иә, балалар котент қарай береді. 100, 500 рет қарай береді. «Беби шарктың» ағылшын тіліндегісі 10 млдр қаралым жинады. Қазақша да солай жинай береді деп ойлайды. Олай емес. Қазақтілді халықтың саны аз және монитизациясы да аз болады. Сондықтан 3 жылда ақша табамын деп ойлаудың қажеті жоқ.
– 3 жылдан кейін жағдай жақсарды ма?
– Назымбек Шардарбек: 3 жылдан кейін жағдай жақсарды. Қаралым көбірек. Ең көбі 7 миллиондай болды. Монетизациядан табыс жүріп жатқан жоқ.
– Жанасыл Болатбек: Демек табыс көзі басқа?
– Назымбек Шардарбек: Табыс көзі – басқа. Әрине, біз балабақша, тәрбиешілермен жұмыс істейміз. Негізгі табыс көзі – сол. YouTube-тағы мультфильмдерді өз балаларымызға, қазақтілді балаларға арнап жасадық.
– Жанасыл Болатбек: Балаларға қатысты «Настяның» қазақша нұсқасын түсіреміз деген жобаларды естіп қалдым. Іске асқан-аспағанын білмеймін. Біздегі қателіктің бірі – шетелде танымал дүниенің баламасын жасау. Ол мемлекеттік тапсырысқа, есепті жабуға айналып кетеді. Яғни «Настя», «Маша и медведьтің» қазақшасын жасағысы келеді. Үлкен қаражат пен жұмыссыз ол нәрсенің баламасын жасай алмаймыз. Өз тәжірибемнен айтатын болсам, бізге танымал брендтің аудармасын жасау тиімді. Мысалы, «Настяны» аударуға рұқсат алса, олар қазақша сөйлейді. Яғни, қазақша аудармасын жасайды. Бізге жаңадан, қазақша шапан мен кимешек киген, оюы бар Настя жасаудың қажеті жоқ. Оның өз уақыты келеді. Қазір Настяны қазақша сөйлетсек, қазақ балаларының қабылдауы оңай болады. Өйткені ол – танымал бренд, танымал адам. Балалар жылдам қабылдайды. Балалар оның қай тілде сөйлеп жатқанына басында мән бермейді. Шығын тұрғысынан да аз болады. Оның нәтижесі де жақсы болар еді.
– Бір кездері сол Настя ешкімге танымал емес кейіпкер болды ғой. Неге қазақ десек, ойымызға ою, шапан келеді. Қазақтың басқа да үлгі тұтуға болатын, айтуға, насихаттауға болатын талай құндылықтары бар ғой. Мысалы, «Маша и медведьтегі» аю Ресейдің символы саналады. Біздің символымыз – көкбөрі. Маша матрешкалар сияқты. Матрешка да орыстың символы. Ондағы тосап қайнату белгілі бір менталитетті балаға сіңіріп жатыр. Біздің құндылық қандай? Мысалы қонақжайлық, үлкенге құрмет. Еліміздің басқа елдерден ерекшелігі неде? Бізде отбасы институты бірінші орында тұрады. Мысалы көп бала, ата-әженің өсиеті. Неге осы құндылықты заманауи нұсқада, өзіміздің кейіпкерлер арқылы бермеске?
– Жанасыл Болатбек: Өзіміздің кейіпкер кім?
– Еркін кейіпкер ойлап табуға болады ғой.
– Жанасыл Болатбек: Балапан жұмыс істегелі қанша уақыт болды. Бүкіл балаға арналған ұлттық кейіпкер ойлап шығарды ма? Менің есімде бір қошқар бар. «Қошқар мен теке» – әдемі жасалған дүние. Бірақ бізге әдемі, балаға емес. Оның ішінде мақалдап сөйлеу, күрделі әңгіме мен өлеңдер бар. Ол бізге әдемі, біз қарасақ күлеміз, қызығамыз. Ал балаға қатты қызық деп айта алмаймын.
– Назымбек Шардарбек: Осыдан 5-6 жыл бұрын Ермек батыр комикстері шықты. Жапондықтардың Мангосы сияқты. Бірнеше бөлімі жасалды да, кейін қаражатқа тірелді. Иә, бізге қатты ұнады. Қазақы стильде.
– Сізге ұнады, балаңызға ше?
– Назымбек Шардарбек: Ол кезде балам болған жоқ. Бізге ұнайтыны не? Ою, киіз үй, батыр, мыстанға қарсы соғыс. Қазақтың барлығы осыған келіп тірелетін сияқты.
– Өзіміздің ұлттық кодымыз бар. Шетелдіктердікін жай ғана аударып отырмай, өзімізде бар дүниені неге жасамаймыз? Керісінше батыс біздің мифологиялық кейіпкерлерді мультфильмдеріне арқау етіп жатыр ғой.
– Жанасыл Болатбек: Біз жапондардан асып, машина жасай алмаймыз. Apple-ден асып, телефон жасай алмаймыз. Бізге керегі – мұны дұрыс қолдануды үйрену. Содан кейін ғана соған ұқсас, соған балама жасай аламыз. Осыны дұрыс игергеннен кейін бұдан асатын дүние жасауымыз мүмкін.
– Оны игеру үшін не істеуіміз керек?
– Жанасыл Болатбек: Дұрыс қолдануды үйрену үшін функциясын білу қажет. Біз «Настя», «Маша и медведь» деп жоғары жағынан алып кеттік. «Маша и медведьті» бала тілі шыққаннан кейін ғана, 4-6 жас аралығында көреді. Одан кейін көрмейді. Оған дейінгі дүниелер бар. Біз балаға 1 жастан телефон береміз. Бастысы тыныш отыруы керек. Сол кезде балаға әдемі картиналар, 2D анимациялар, ойыншықтардың қимылдап жүруі, әсем әуендер керек. Мұнда идеология қатты маңызды емес. Бізде осы бағытта да дұрыс жұмыс істелмейді. Ұтылып келе жатырмыз. Бизнес тұрғысынан Ресейге бәсекелес бола алмаймыз. Оған 100% кепілдік беремін. Кейбір дүниелерде ғана бәсекелес бола аламыз. Сондықтан мемлекеттен үлкен жоба, көмек керек болады. Жеке адамдар бұл тығырықтан алып шыға алмайды. YouTube-тағы контентті бөліп тастауға болады. 1-3 жас аралығы, қыздар не көреді, ұлдар не көреді, «Настя», «Маша и медведь», кейін тиктокерлер қосылады, блогерлер бар, гейм, ән деп салалап бөліп тастауға болады. Бізде бастапқы кезеңде «Аю-аю» деген әндер қалыптасып жатыр. Бірақ әлі аз. Одан бері қарай Настя секілді қыздар әлі жоқ. Енді қалыптасып келе жатса, қаржы үшін жұмыс істеп, ТМД көруі үшін орыс тіліне қарай кетіп қалады. Алматыда ТМД-ға танымал 2 қыз бар. Қазақ қыздары, бірақ орысша жұмыс істейді. Өйткені оларға ақша керек. Солай кезең-кезеңімен келіп, қазір Ресейдің барлық хаустары Алматыға келіп жатыр. Даня Милохин Алматыға келіп, жұмыс істеп жатыр. Ол ертең балаларға, жастарға тіл тұрғысынан үлкен кедергі болатын сияқты. Алдымен тіл мәселесін шешіп алмай, ары қарай өте алмаймыз. Бірнеше күн бұрын пост жаздым. «Ресейдің бүкіл TikTok хаусы көшіп келгенде Мұрат Әбділдаға зар боласың» деп. Мұрат Әбділда боқтаса да, қазақша сөйлейді. Қазақ тіліне жұмыс істеп жатыр. Біз оны 5 жылға соттап жібердік. «Мынау боқтап жатыр, мынау ақымақ, олар идеологияға жұмыс істемейді» деп бөліп тастауға болмайды. Бастысы, олар қазақ тіліне жұмыс істеп жатыр. Ол адамның өз нишасы бар. Миллиондаған аудиториясы бар. Ол сол аудиториямен жұмыс істеп жатыр. Кез келген адам интернетке осы жерден білім алайын, қазақтың идеологиясын сіңіріп алайын деп отырмайды. Оған уақытты қызықты өткізетін қызықты кадр мен элемент, кино мен сериал керек. Болды. Мұны толтыра алмасақ, ол ресейлік дүниелерді қарайды. Ары қарай ағылшын, басқа дүниелерге кете береді. Бірінші мәселе солардың қажеттілігін толтыра алмай жатырмыз.
– Nickelodeon қазақшаға аударылады деген ақпарат шықты. Соны қолдайсыз ба?
– Жанасыл Болатбек: Негізі дұрыс. Қолдаймын. Бірінші қанша қаржы кетіп жатқаны қызық. Екіншісі – контентін сатып алып жатқанда YouTube нұсқасын сатып алып жатыр ма? Яғни қазақшаланған дүниесі YouTube-қа түсе ме, түспей ме? Сол жағы қызық. Өйткені балалар бірінші кезекте YouTube-тан қарайды.
– Сонда алдымен аударып, олардың техникасының тілін түсініп, қазақтілді нишаны толтырған соң ғана өз кейіпкерлерімізді таба аламыз ғой?
– Жанасыл Болатбек: Иә, солай қалыптасады.
– Басты кемшілігіміз күрделендіретінімізде ме?
– Жанасыл Болатбек: Иә. Анализ жасамай келеміз.
– Анализ жасау үшін сіз сияқты мамандарға жүгіну керек пе?
– Жанасыл Болатбек: Жұмыс істеп жүргендер көп. Мысалы Шымкентте «Киностудия Мейрам» деген балалар бар. Олар 9–14 жас аралығындағы балаларға арналған сериалдар түсіре бастады. Сапасы, сценарийі олқы. Өздері камера, петличкамен түсіріп жатыр. Бірақ ол ниша бос тұр. Олар сол бағытқа бірден кіріп кетті. Қазір қаралымы біртіндеп көтеріліп, сапасы дұрысталып келеді. Олар қаржы тұрғысынан өз-өздерін ақтап жатыр. Өйткені қосымша балаларды студияға шақырады, түсірілім жасайды. Өз нишасын тапты. «Сыныптастар» деген сериал бар. Олар да 14–16, 18 жастағы балаларға арналған контентті толтырып жатыр. Сол сияқты балаларға арналған дүниелер көбейсе деймін.
– Нишаны көбейткен кезде бір идеологияны ұстану керек деп ойлайсыз ба? Жоқ, әлде мүлдем ойламау керек пе?
– Жанасыл Болатбек: Оған ақырындап келеді. Адам секілді ғой. Адамда тойынған кезде ұлтыма бірдеңе жасайыншы деген ойлар пайда болады. Жауапкершілік пайда болады. Кез келген бай, қаражаты бар адам ақылы тоқтап, тойынған кезде жан-жағына қарай бастайды. Басында маған машина керек, үй керек, шетелге баруым керек деген амбициялары болады. Қай тілде сөйлейтіні маңызды емес. Бірақ белгілі бір дүниелерін қанағаттандырып, жан-жағына қарай бастайды. Туысқандарым не істеп жатыр, елімнің жағдайы не болып жатыр деп, жауапкершілік сезіне бастайды. Бұл да сол сияқты. Бірінші бизнес тұрғысынан өз-өзін дамытпай, идеологияны бірден тыққан өте қате. Жалпы біздің қоғам тайпалық, рулық түсінікпен келген адамдар ғой. Эгоистік формаға, жеке адам деген құндылыққа енді өтіп жатырмыз. Бізде адамның адами қасиеті елене бермейді. Ру, ұлт тұрғысынан салыстырмалы түрде бір адам құнсыз болып қалады. «Мына нәрсең дұрыс емес, бізге ұят келтіресің» деп. Ру тұрғысынан келеді, одан кейін ауыл формасына келеді, отбасылық формаға келеді. Кейбір отбасы тұрғысынан «мына адамның жасағаны қате» дейді де, ол өліп қалса да маңызды емес. Ол адамның құны жоқ. Ең бастысы, отбасыға ұят келмеуі керек. Яғни, жеке адамның құны жоқ. Мысалы жапондықтар, америкалықтар жеке адамның құндылығы дегенге бойлап кетіп қалған. Оларда неге жеке адам өзіне зиян келтіру арқылы басқа кәрі адамға жақсылық жасау керек деген көзқарас бар. Эгоистіктің үлкен формасына кетіп қалған. Олар нақты дерекке сүйеніп, статистикамен салыстырып қарайды. «Мынадан пәлен шығын кетіремін, бұл адамға осынша уақыт бөлуім керек. Демек ол маған тиімсіз. Ол саған да тиімсіз. Оданда сен мында бар, ол жерде саған тиісті қызмет көрсетеді, мен саған барып отырамын» дейді. Олар үшін қалыпты нәрсе. Әкесіне де, өзіне де дұрыс. Олардың көзқарасында. Бізде мүлдем басқаша. Бізде «ұят болады» деген нәрсе бар. «Ұят боладының» көп дүниеге зияны да, пайдасы да бар.
– Қазақ үшін де қалыпты болғанын қалайсыз ба?
– Жанасыл Болатбек: Жоқ. Жеке адамның құрметінің өскенін қалаймын.
– Назымбек Шардарбек: Келісемін. Өйткені идеология осы бағытта қозғалуы керек. Әр адамның жеке тұлға ретінде мүддесін қорғауы керек. Мысалы мен бір нәрсе жасадым. Оның авторлық құқығы қорғалуы керек. Сондай-ақ менің конституциялық құқығым, мүдделерім қорғалуы керек. Сол кезде өзіме қажет дүниелерді жасаймын. Кейін артылып жатқанды мемлекетке сала бастаймын. Сол сияқты неге білікті мамандарымыз АҚШ-қа кетіп жатыр? Өйткені өзін қорламайтынына сенімді, мемлекет тарапынан қолдау көрсетілетініне сенімді, бизнес ашса да, оны одан ешкім тартып алмайтынына сенімді. Бізге де сондай идеология қажет. Әр адамның мүддесі қорғалуы керек.
– Конституцияда «адам маңызды» делінгенімен, іс жүзінде көрінбей ме?
– Назымбек Шардарбек: Иә. Мысалы референдумда дауыс бергеніммен бірдеңе шешемін бе, шешпеймін бе әлі де сұрақ туындайды.
– Жанасыл Болатбек: Кез келген адам мемлекетке сенбейді, яғни мен референдумға барғаннан ештеңе өзгермейді дейді. Ал жеке адам ретінде құрметтелетіні, жеке адам ретінде әсер ететіні бұған дейін сезілген болса, ол адам баратын еді. Бұған дейінгі сайлаудың қалай өткенін шамамен білеміз. Түрлі аңыздар да толып жатыр. Кейін WhatsApp, телефон бүкіл аңызды бетке шығарды. Халық сенбейді. Сену үшін белгілі бір дүниелер жасалуы керек. Сенімге кіру керек. Содан кейін ғана сене бастайды. Ең бастысы сынақта сенім тұр.
– Мемлекеттің дамуы үшін үкіметтен де, халықтан да белгілі бір қадамдар жасалуы қажет екені анық. Сұхбат соңында сіздерден «Қазақтілді YouTube-тың дамуы үшін халық не істеу керек, мемлекет не істеу керек?» деп сұрағым келеді.
– Жанасыл Болатбек: Менің балаларым YouTube-тан кілең орыстілді әндерді тыңдайды. Біреуі – 9-да, біреуі – 5-те. Не істеуге болады? Балама ретінде не беремін? Тыйым салуға болмайды ғой. Балама ұсынуым керек. Іздеймін-іздеймін, жоқ. Сөйтіп, Ninety One-ды қоса бастадым. Ninety One-да реңк бар, әндері әдемі, жеңіл. Қызым бір әнін ұнатып қалды. Сол әнді қайта-қайта тыңдай бастады. Тілін үйрене бастады. Бірге қосылып айта бастады. Сөйтіп, ақырындап Qanay-дың әні, той әндері қосылды. Сол уақытта Kalifarniya әндері шықты. Оның «Розасы, дозасын» бірге айта бастадық. Жаңа әндеріне көштік. Яғни халықтан күтетінім осы секілді баласының не қарап, не істеп жатқанына сәл болсын ықпал жасау. Тыю емес, телефонын алып қою емес, кейбір бағыты мен фокусына ықпал ету. Тіл тұрғысынан өзімізге керек дүниені балаға беру. Қазір үйде, ютубта толығымен қазақша әндер. Бірақ шынымен қазақ тілінде балаға қажет ән жоқ. Бөпелерге арналған әндер бар. «Әлдидің» айналасында 10 шақты ән бар. Одан кейін өскен балаға жеңіл әндер жоқ. Бірден секіріп, махаббатқа кетіп қаламыз. Бесіктен шыққан балаға бірден махаббат әндері кетеді. Жоғарыда айтқан Ninety One, Kalifarniya-ның әндері махаббатқа арналған. 5 жасар қызым махаббат не екенін түсінбейді ғой. Бірақ басқа мүмкіндігім жоқ, оларға ұсынатын басқа дүние жоқ. Ата-аналар баласының не көретінін біліп, сәл де болса ықпақ етсе. Ал мемлекет бұл салаға сәл болсын көңіл бөлсе. Ақша жұмсалмайды емес, жұмсалып жатыр. Бұған мемлекет тарапынан қолдау болмаса, бұл саланың өздігінен, табиғи түрде өсуі өте қиын.
– Назымбек Шардарбек: Менің ойымша, мемлекет тарапынан авторлық құқық қорғалуы керек. Оның көшірмесі жасалмауы керек. Нарықтық экономикаға келетін болсақ, менің дүниемді сіз қайталап, оның ремиксін жасап, басқа формасын жасап шығарсаңыз, оған ақы төлеуіңіз қажет. Сол үшін жаңа дүние ойлап табуға талпынысыңыз болады. Сонда сапаға шығамыз. Сізде көптеген проба болады, сол тәжірибе негізінде көптеген дүние пайда болады. Сол кезде қазақтілді контент санын көбейтеміз. Бір-бірімен бәсекелестік болғандықтан, ақшалай негіз болғандықтан, көп бастама арасынан керемет дүние шығады деп ойлаймын. Мемлекет тарапынан мұның бәрі авторлық құқықпен қорғалса, ақырындап келеміз.
– Жанасыл Болатбек: Авторлық құқыққа қатысты қоса кетсем, мемлекет қатты ықпал ете алмайды. Негізі авторлық құқық қорғалған. Карантин уақытында әншілер түсіне бастады той жоқ, олар ақша іздей бастады. Сол кезде олар YouTube-қа, басқа сервистерге қарай бастады. Қай жақтан ақша келеді деп қарай бастады. Сөйтсе, болады екен. Әнді әлемдік сервиске салып, авторлық құқық алып, барлық музыкалық платформаға шыққан әніне монетизациядан ақша түсетінін түсінді. Сұраныс, танымалдылыққа қарай ақша әртүрлі. Иманбек басында маған бір әнге пәлен мың ақша түсті дегенде басында түсінбедім. Біз тегін тыңдап жатырмыз, оған кім беріп жатыр деп ойладым. Ол авторлық құқықты қорғау арқылы монетизациядан ақша алып отыр екен. Осы зерттеле бастады да, карантиннен кейін барлық әнші осы сервистермен жұмыс істей бастады. Бұған дейін қазақтілді әндер ешқашан авторлық құқық алмайтын. Яғни YouTube-та біреудің әнін рұқсатсыз қолданса, шағым келеді. Ал қазақтілді әндер еркін қолданыла беретін. Қазір қазақша Қайрат Нұртастан бастап, одан кейін Төреғали, Ninety One әндері қорғалған. Олардың әндерін өз видеоңызға қосымша қолдан алмайсыз. Авторлық құқық келеді. Жақсы, монетизация жүреді, бірақ 80%-і оларға кетіп отырады. Сондай нәрсе пайда бола бастады. Бұл жерде мемлекеттің тікелей ықпалы жоқ. Адами, білім тұрғысынан келіп жатыр. Бұл YouTube қана емес, барлық сервиске қатысты. Яғни бір сервиске әнді салғанда тексерістен өткізіп, сенікі екенін растайды. Сол әнді кейін барлық платформаға таратады. Қызығы, кейбір сервистер тегін, кейбірінің шарттарын пайдаланғаның үшін ғана ақы төлейсің. Мысалы бір сервисте 1 әнге 10 доллар төлеу қажет. Ол барлық платформаға шығуы үшін. Басқа салық, ештеңе жоқ. Ол әндер шетелде тыңдалса, кретивті экономика деген осы ғой, сенің әнің шетелде тыңдалса, соның ақшасы бізге түседі. Яғни Қазақстанға сол сервистер арқылы келеді.
– Назымбек Шардарбек: Сонда менің тауып жатқан пайдамнан салық ұстап қала ма?
– Жанасыл Болатбек: Жоқ, керісінше бізге тиімді. Мысалы Иманбек әнін салды, барлық платформаға шықты. Негізгі тыңдарманы – шетел азаматтары. Шетелдіктер Apple Music-ті ақшаға сатып алып отыр ғой. Демек оның бір бөлігі Иманбектің әніне түседі. Ал Иманбек ол ақшаны Қазақстаннан шешіп алады. Яғни сырттың ақшасы бізге келіп жатыр. Қазір креативті экономика деп жатқандары – сол. Миды сату арқылы сырттан ақша алдыру.
Өзім Жайдарманға қатысты болғандықтан, жастармен жұмыс істегендіктен, үлкен бір мәселені айта кеткім келеді. Кез келген шоу-бизнеске қатысы бар бала өсу үшін Астана немесе Алматыға баруы керек. Астанаға келсе саяси дүниелерге кіріп кетеді. Алматыға барса шоу-бизнеске кіріп кетеді. Яғни бізде кез келген адам өсуі үшін Алматыға баруы керек деген түсінік бар. Әр аймақта баланың өсуіне мүмкіндік жасалуы керек. Әкімдік жанында ішкі саясат, жастар басқармалары, жастар орталықтары бар. Неге сондай орта қалыптастырмайды? Бір бала ән айтам десе, жақсы ән жаз, авторлық құқықты қорғап береміз, клип түсіріп береміз, ары қарай пиармен көмектесеміз деген секілді. Бұл ары кетсе 3-4 адамның жұмысы. Бірақ осы 3-4 маман арқылы бүкіл қаланың жастарын тарта аласың. Мемлекет тарапынан қолдау білдіру керек дегенім сол. Жастардың шығармашылыққа келуіне мүмкіндік жасау керек.
Сұхбаттасқан Жансая Қамбар
