Алаштың рухани көсемі Ахмет Байтұрсынұлының рухына арналған «Қаншеңгел» толғауын алғаш рет студенттік жылдарымда, группалас досым, жыршы Нұрдәулет Тойшиннің орындауынан естідім. Тыңдап отырып, біресе күрсіндім, біресе жыладым. Әрі-сәрі күй кешкенім бар. Бұл – 2011 жылдың күзі болса керек. Содан бері бұл толғауды белгілі айтыскер ақын, журналист Амангелді Сейітхан досымның орындауынан, арасында жыршы Абзал Алпысов ағаның орындауынан да тыңдадым. «Қаншеңгел» поэмасының авторы – Хамитбек Мұсабаев екен. Ал поэманы толғау қылып, арнайы әуен жазған композитор Нағашыбай Алпысов. Толғау туралы, оның авторы мен сазгері туралы деректі алғаш рет Торғай өңірі әдебиеті мен тарихының білгірі Батырлан Сағынтаевтан естіп, білгенмін. Кейін Есір, Аманкелді, Торғай, Ақкөл ауылдарын аралап жүргенімізде, ел арасындағы көнекөз ақсақалдардың әңгімелеріне де қанықтық.
Поэма авторы Хамитбек Мұсабаев – иісі Торғай, Аманкелді жұртына жыға таныс, Тобыл, Қостанайға сыйлы ақын, журналист. Бала жасынан ескі сөзді санасына тоқып өскен шайыр көне жазуларды оқығанда алдына жан баласын салмайтын кісі. Батпаққара өңірінің ғұламалары болған үлкен кісілердің бәрінің көзін көріп, әңгімесін хатқа түсіріп, сонау совет заманында-ақ әдеби бай мұраларымызды жариялауға, насихаттауға үлес қоса бастаған-ды. Олай істейтіндей жөні бар, өйткені Хамитбек ақын – ХХ ғасырдың атойлы да, қарама-қайшылыққа толы сәттері өткен тарихи аумақтың топырағын басып, сол алай-дүлей кезеңнің дауылын өз көзімен көрген куәгерлермен аралас-құралас, дастархандас болған. Көкірегі жауһарға толы зерделі абыздардың әңгімесі аңызға бергісіз тартымды әрі тағдырлы еді. Құймақұлақ бозбала соның бәрін жай ғана естіп қоймай, хатқа түсіріпті. Ауыл ақсақалдары жиылып, әңгіме-дүкен құрғанда ғана айтылатын «жабық» тақырыптардың қыр-сырына әбден қаныққан ақын нағыз шығармашылық шалқар шабытты шағында, естіген-білгенін өлеңге арқау етеді. Сонау советтік идеологияның қаһарына мініп тұрған 1988 жылы-ақ Ахмет Байтұрсынұлы туралы көлемді поэма жазады. Бұл кезде бүгінде ұлт ұстазы саналатын Ахаң әлі ақталмаған-ды. «Қаншеңгел немесе Ахмет Байтұрсыновтың назасы. Ақын Файзоллаға хат» поэмасы осылай жазылады. Сосын, әуелі аудандық газет те, кейіннен республикалық газеттерге жарияланады.
2019 жылдың 9 ақпаны күні “Руханият” орталығының ұйымдастыруымен өткен жиыннан көрініс
Соңғы бірнеше жылдан бері осы поэма төңірегіндегі дау-дамай өрбіп, үдеп барады. «Әй, қойыңдар!» дейтін бір есті кісі табылмады. Есті кісі болса да, бұл уәжге құлақасар жан болсайшы?! Мәселе күннен күнге ушыққан сайын ел арасына іріткі түсіп, береке қашты. Әлеуметтік желідегі алауыздыққа бастар қисынсыз әңгімелердің санында қисап та жоқ. Хамитбек Мұсабаевтың жеке басына жабылған жалалы пікірлерді оқысаңыз, өзіңіздің де жүрегіңіз ауырады. Ақырында, осы мәселе қолымызға еріксіз қалам алдырды. Әлдебір дерек, әлденедей түйінді мәселе. Айту – парыз. Оның үстіне, күмәнсіз ақиқат болса, сөздің әділін айтпасқа болмады.
Мәселе былай екен: Хамағаңның 1988 жылы жазған поэмасы арада отыз жыл өткенде, «ұрланған шығарма» болып табылады. «Эврика» деп жаңалық ашқан совет заманында экономист болып, қаржы саласында қызмет атқарған, бүгінгі зейнет жасында қолына қалам ұстап, «зерттеушілік» ісімен айналысып жүрген Кеңесбек Мәулетов екен. «Ахаңның аманатына адалдық немесе «Қаншеңгелдің» авторы кім?» деген мақаласына «Зерттеуші» деп қол қойған Кеңесбек Мәулетовтың бар уәжі поэманың әрқилы нұсқасы жөнінде-мыс. Автордың «Ахаңның аманатына адалдық немесе «Қаншеңгелдің» авторы кім?» деген мақаласы көлемді дүние екен. Мақала өз ішінде кіріспе сөз, І. Қаншеңгелдің І нұсқасы туралы; ІІ. Қаншеңгелдің жарық көруіне негіз көздері туралы; ІІІ. Қаншеңгелдің аңдатпалары туралы; IV. Қаншеңгелдің аты мен заты туралы; V. Әр адамның өз ісіне – өзінің жеке жауапкершілігі туралы; VI. «Жалақор, селкілдеген шатақ, шалдуар шалдар» туралы; VII. Сөз соңына – қорытынды бөлімдерінен тұрады. Қаржы саласының маманы, банкир һәм Ахмет Байтұрсынұлының рулас туысы Кеңесбек «зерттеушінің» аталмыш мақаласына көз жүгіртсек: «Мен бұрын Хамитбек Қуандықұлын тіпті білмейтін едім, бұған дейін Сәкең, Сабыржан Шүкірұлының «Хамитбек жағымсыз іске баратын азамат емес, талантты ақын» деген мәлімдемесі негізінде ғана ол туралы пікірім болатын. Сондықтан да мен 2017 жылы 22 наурызда Ақкөлде, қайын ағайым Ерденұлы Орынбек қайтыс болып, соның шілдеханасына (Автордың айтпақ болғаны жаназа рәсімі шығар. «Шілдехана?» дегенін түсінбедік – Е.Т.) жиналған ауыл ақсақалдарымен кездескенде болған әңгіме-сұхбаттан кейін, Астанаға келген соң, Хамитбек Қуандықұлы авторымын деп жүрген «Қаншеңгелге» байланысты қолыма түскен материялдармен таныстым, оларды бір-бірімен салыстырып талдау жасадым, осы мәселеге байланысты олардан басқа деректерді зерттеп, зерделедім. Сонда, байқағаным: «Қаншеңгел» толғауының алғашқы елге кең жайылған 40 шумақтан тұратын 1-ші нұсқасына, кейіннен: бірінші рет 9 жерден 20 шумақ, артынан тағы бір жерден 33 шумақты қосып, барлығы 10 жерден сыналау арқылы, алдымен 60 шумақтан тұратын 2-ші нұсқа, одан кейін 93 шумақтан тұратын 3-ші нұсқа пайда болғанын көрдім. Қорытындысында, бұрынғы 40 шумақ толғаудың 10 жерінен жаңадан 53 шумақ сыналанып, борша-боршасы шыққан, ол шумақтары енді 93 шумақтың ішіндегі 11 жерден іздесең ғана, – табасың» деп жазыпты. Қысқасы, осындай негізсіз, жүйесіз құрылған сынында «зерттеуші» белгілі ақын Хамитбек Мұсабаевтың шығармашылығына үлкен күмәнді көзқараспен қарайды. Егер, Хамитбек «ұры» автор болатын болса, осы күнге дейін жазып келген Алаш тарихына арналған басқа да поэмаларының «авторы» кім екен? «Міржақыптың соңғы монологы», «Қойлыбайдың қоштасу күйі», «Абылай хан мен Бұқар жырау», «Шақшақ Жәнібек», «Мұхтардың монологы», «Ғазиз қажы», «Он жеті» т.с.с. көлемді поэмаларын кімнен «ұрлаған» екен? К.Мәулетовтың бұл шығармаларға уәжі болмауы мүмкін. Бірақ, аяқ астынан «жаңалық» ашып, шу шығаруға әбден машықтанған «зерттеушінің» басқа да дәйектері болуы неғайбыл.
«Қаншеңгел» – әдеби шығарма. Рас, әуелгі аты «Ахмет Байтұрсыновтың монологы. Поэма 1» болған. Оны ақынның өзі де растап отыр. Поэманы алғаш рет республикалық «Сұхбат» газетіне жариялаған кезде, басылымның бас редакторы, белгілі журналист, зерттеуші қаламгер Сабыржан Шүкірұлы шығарманың тақырыбын өзгертіп, «Қаншеңгел. Ахмет Байтұрсыновтың назасы» деген атаумен бастырған екен («Сұхбат» газеті, 1991 жыл, қаңтар, №2). Әдеби шығарма болған соң, автор өзінің еркіне сай қалауынша өзгертіп, редакциялап, толықтырып отыруы мүмкін. Мәселен, қазақтың үлкен жазушысы, арамызда жүрген көзі тірі классик Әбдіжәміл Нұрпейісов өзінің атақты «Қан мен тер» трилогиясын осы күнге дейін қаншама рет өзгертіп, редакциялады. Совет заманында жазылған шығармасын тәуелсіздік алған жылдары қайта қарап, азаттық көзімен толықтырды, осы еркіндік кезеңінің өзінде-ақ бірнеше рет «операция» жасап, мүлде басқаша сипатта жазып шыққаны көпке белгілі. Уәж айтып, қарсылық білдірген Кеңесбек ағамыздың аталмыш мақаласында әр жылдары толықтырылған шумақтар санының көбеюіне шағым айтылыпты. Бұл енді күлкілі жағдай. Неге десеңіз, айталық: Хамитбек авторлық құқығын пайдаланып, қалай өзгертсе де, нені қосып, нені алғысы келсе де хақылы. Автор совет заманында жазылған поэмасын жаңаша көзқараспен қайта қарап, Ахаңның аузына аманатты сөздер салса, ол «бас жарып, көз шығаратын» сондай бір қиын дүние емес. Керісінше, автор өзгерту, толықтыру жұмысын жүргізгеннен кейін ұлт руханиятының көсемі Ахмет Байтұрсынұлының тұлғалық, қайраткерлік образы ажарланып, оның саяси ұстанымы мен ұлт-азаттық жолындағы күрескерлігі, келешек ұрпаққа, кейінгі заманға деген аманат сөзі нанымды әрі шынайы шыққан. Автордың қайта қарау жұмысынан оқырман пайдасын көрмесе, зиян шекпесі анық.
Кеңесбек Мәулетов ағамыздың айтқан тағы бір уәжі – Ахмет Байтұрсынұлының Файзолла Сатыбалдыұлына жазған хаттары төңірегінде. Ахмет Байтұрсынұлының алашшыл идеясына иланып, қайраткелік жолында мұраттас болған азаматтар жетерлік. Біз, ғылымда мұндай азаматтарды «Алаш қозғалысына қатысушы ниеттестер» деп бөліп, арнайы қарастырамыз. Файзолла Сатыбалдыұлы тек имандылық, дін таратушылық бағыттағы дін адамы ғана емес, ұлт-азаттық жолындағы саяси күреске қатысқан ниеттес әрі зобалаң заманның қасіретін шеккен адам, оның үстіне әдебиет тарихындағы есімі белгілі ақын, мұра жинаушы фольклорист, этнолог. Файзолла 1928 жылдан 1953 жылға дейін жазықсыз жапа шегіп, итжеккенге айдалды. Беломорканалда Міржақып Дулатұлымен бірге жазасын өтесе, Магаданда Мағжан Жұмабай, Мырзағазы Есполовтармен бірге қасірет тартқан. Ахмет пен Файзолла идеялас, үзеңгілес болғанымен, бір-біріне хат жазып, тілдеспегені белгілі. Егер, хат жазысып, қоян-қолтық араласса Ахаңның өкіл қызы, Міржақыпқызы Гүлнар апамыз өзінің естелігінде жазған болар еді. Сол заманның куәгері болған Гүлнар апамыздың я басқа Алаш ұрпақтарының күнделігінен немесе архивтерден мәлімет, дерек табылар еді. Сосын, бұл әдеби шығарма болған соң, туындыдан тарихи дерек, жылнамалық сәйкестік іздеп қажеті жоқ. Себебі шығармада автордың қиялы, сезімі араласқан соң, көркем әдеби шығармада тарихи шындық заңдылықтары сақтала бермейді. Бұл шығарманың негізгі сюжеті тарихи уақиғаға ұқсағанымен, Ахмет пен Файзолланың образы қиялдан шығарылған типтік бейне ретінде жинақталған. Ақиқатын айтсақ, бұл монологтағы Ахмет Байтұрсынұлының көркем бейнесі Алаш ұранды азаматтардың жинақталған образына айналған.
Енді поэманың поэтикалық қуатына қарай ойыссақ. Бірден айтатын жәйт: поэма ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиетінің үлгісі емес. Поэманың тіліне, ұйқасы мен буын, бунағына қарасаңыз, жаңа замандағы өлең формасы екенін бірден аңғарасыз. Асылында, Ахмет Байтұрсынұлы – қазақтың мың жылда бір туатын перзенті. Қайталанбас тұлға! Ол – үлкен ғалым, ақыл-ойдың иесі. Ол – әдебиеттану, лингвистика ғылымының іргетасын қалаған аса көрнекті ғалым. Сөзі ірі публицист. Бірақ, сөздің құдайшылығын айтсақ, сүйікті Ахмет атамыз Мағжан Жұмабайұлы сынды сезімшіл ақын емес еді. Ахаңның құдай берген таланты көл-көсір болса да, ол өзін ақын емес, ғылым адамы ретінде санаған. Тіпті өмірінің соңғы жылдары НКВД жендеттерінің тергеуіне берген анкетасында өзінің ғылым адамы болғандығын баса көрсеткен-ді. Ахмет атамыз өлең жазбады емес, жазды. Орыс ақындарының мысалдарын да аударып, өлеңсөзбен сөйлетті. Бұл тұлғаның аудармаларының сипаты түпнұсқадан да жоғары шыққан еркін аударманың төресі-тұғын. Ахметтің қаламынан шыққан туындылардың ұлттық сипаты басым, ерекшелігі бар бөлек дүниелер. Ал, Хамитбектің поэмасында Ахмет Байтұрсынұлының қаламына тән стиль де, леп те жоқ. Егер, әдеби теориялық хабары бар сауатты адам болса, Ахмет Байтұрсынұлы мен Хамитбектің қолтаңбасын бірден айырар еді.
Хамитбек Мұсабаев – ұлттық рухы күшті ақын. Ол – «Торғай топырағы», «Ақжол», «Ахаң-Жақаң ізімен», «Алаш-Орда арманы», «Таразы» жыр жинақтарының авторы. Сонау ойын баласы кезінен жүрегіне Алаш идеясын ұялатқан, елдік мұрат, өлке тарихынан қуат алған көрнекті сөз зергері. Егер де Хамитбек Қуандықұлы Аманкелді селосында емес, Алматыда я басқа бір үлкен қалада тұрып, сол жерде шығармашылықпен айналысса, сөзсіз ел жұртқа белгілі танымал ақындардың сапында болар еді. Қазақ ұлттық университетінің журналистика факультетіндегі оқуын бітіре сала туған жеріне келіп, ауылының дамуына үлес қосамын деген азамат сол аядай жерде өсіп, өнеді. Отбасын құрады. Бүгінде ата жасына келген Хамағаң әр жылдары Аманкелді аудандық газетінің тілші, бөлім меңгерушісі, жауапты хатшы, бас редактордың орынбасары қызметтерін атқарды. Қостанай, Тобыл, Торғай өңіріне кеңінен танылған. Туған ошағынан бір қадым алыстамаған азамат қазіргі таңда аудандық газеттің бас редакторы әрі облыстық «Қостанай таңы» газетінің аудандағы меншікті тілшісі. Қазақстан Жазушылар одағының мүшесі. 1983 жылы өткен республикалық жас ақын-жазушылардың «Жігер» фестивалінің лауреаты һәм жеңімпазы. Оның ақындығына, шығармаларының поэтикалық қуатына күмән тудырған оқырман болса, ақынның 2005 жылы шыққан «Наркескен» таңдамалы еңбегін оқып, таныссын! (Х. Мұсабаев. Наркескен. Қостанай, «Шапақ» баспасы, 2005 ж., 460 б.). Оқырман назарына Хамитбектің ақындығы, шығармашылығы туралы көрнекті ақынымыз Серік Тұрғынбекұлының пікірін үстеме ретінде бере кетейік: «… Оның өлеңдері мен поэмалары өзінің көркемдігімен, ой тереңдігімен ерекшеленеді. Ақын қай тақырыпқа барса да өзінің тіл шеберлігімен көрінеді. Әсіресе «Ахметтің монологы», «Міржақыптың монологы», «Мұхтардың монологы», «Қойлыбайдың қоштасу күйі» және «Тәуелсіз Қазақстаным», «Бұқар жырау мен Абылай хан», «Бәйге» поэмалары салиқалы да салмақты еңбектер.
Хамитбек – алған тақырыбының ішіне еніп жазады. Ол қазақтың елде тұрып жатқан Серік Ақсұңқарұлы (Қарағанды), Тыныштықбек Әбдікәкімұлы (Семей), Сабыр Адай (Маңғыстау) секілді өзіндік дауысы, өзіндік стилі бар ақын. Көр-жерді өлең етіп жүрген қатардағы көп жазғыштың бірі емес. Елде, әдеби ортадан жырақта жүрсе де, өнімді еңбек етіп келе жатқан шынайы дарын». Және қайталап айтар мәселе: Хамитбек Мұсабаев өзінің тақырыбын тапқан қаламгер. Ендігі де ақынның шығармашылығына жөнсіз жала жауып, жүрегіне қаяу түсіріп, уақытын алғанша, оның жазуына, елдік мәселені еркін жырлауына тілектес болайық!
«Қаншеңгел» поэмасының авторлығын Хамитбектің қолынан күштеп жұлып алып, Ахаңның аруағына телісек, одан аяулы Ахмет Байтұрсынұлының даңқы өрлеп кетпейді. Ұлттық ұлы символға айналған қайраткер Байтұрсынұлының даңқын көтеремін деп жүрген жанама ағайын, туыстарына айтарымыз: аруақтың құлағын шулатып, тірінің мазасын алмайық! Задында, Ахмет Байтұрсынұлы құдай алдындағы, аруақ алдындағы һәм ел, туған ұлысы алдындағы перзенттік, мұсылмандық парызын артығымен өтеген қадірлі есім. Қадірлі де, аруақты есімге кір түсірмей, негізсіз мәселеге нүкте қоялық. Сайып келгенде, әркім өз ісін білсін!
Сөз соңында айтар ұсынысты бір ой: әне-міне дегенше Ахмет Байтұрсынұлының 150 жылдық мерейтойы келе жатыр. Саңлақтың рухына қойылған әдеби ескерткіштің «авторлығына» жөнсіз таласып, босқа уақыт өлтіріп, талас-тартыс тудырғанша, ел-жұрт, ағайын-туыс, әдеби-ғылыми қауым болып көсемнің жеке шығармалары мен оның құрметіне арналған тарихи-деректі, әдеби-танымдық көркем шығармаларды шығару ісіне, «Рухани жаңғыру» мемлекеттік бағдарламасы аясында дегдардың ғұмырнамасын негізге алып, Ақкөл – Торғай – Қостанай – Қарқаралы – Қызылорда – Шымкент – Ташкент – Бішкек – Алматы – Семей – Омбы – Томбы – Орынбор – Самара – Петербор – Мәскеу бағытына халықаралық ғылыми-танымдық, тарихи-фольклорлық экспеция ұйымдастыруға бастама көтергеніміз жөн. Ғұламаның 150 жылдық мерейтойының ЮНЕСКО шеңберінде кеңінен аталып өтілуіне ұйытқы болайық! Өркениетті жұрттың оразды балалары болсақ, баба рухына шынайы құрмет-қошемет көрсетейік!
Кім қалай тартса да, оқырман көңіліне кірбің түспесін деген ниетте арнайы сөз қылдық. Парыз, міндет деп білгендіктен.
Елдос ТОҚТАРБАЙ,
Ruh.kz
