Қазіргі заманның маңызды жаһандық сын-қатерлерінің бірі елдердің, өңірлердің, жекелеген аудандар мен ел ішіндегі елді мекендердің әлеуметтік-экономикалық дамуының теңсіздігі проблемасы, сондай-ақ осы аумақтарда тұратын халықтың өмір сүру сапасы мен деңгейіндегі елеулі айырмашылықтар.
Әлемдік практика көрсеткендей, артта қалған және аз дамыған аумақтар, әдетте, дағдарыстан өз бетінше шыға алмайды. Бұл жерде міндетті түрде нысаналы мақсатқа елеулі мемлекеттік қолдау қажет. Сонымен қатар, елдің өңірлік тұрғыдан әркелкілігі неғұрлым жоғары болса, оның дамуы соғұрлым күрделі, өңірлік саясатқа қойылатын талаптары да жоғары болады.
Қазақстанның саяси-экономикалық қауіпсіздігі проблемасында өңірлік аспект негізгі рөл атқарады, өйткені ол ұлттық бірлік идеяларын іске асыруға, өңірлерде сепаратизмге, ел ішіндегі бақыланбайтын процестерге жол бермеуге негізделеді.
Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаевтың «Жаңа Қазақстан: жаңару мен жаңғыру жолы» атты Қазақстан халқына кезектен тыс Жолдауында айтылған 10 жаңа бастаманың 2-еуі өңірлік дамуға тікелей қатысты. Атап айтқанда «Еліміздің әкімшілік-аумақтық құрылымын жетілдіру» деген 8-тармағы және «Жергілікті өзін-өзі басқаруды орталықсыздандыру» деген 9-тармағы бар. [1].
Осыған байланысты мемлекеттік басқару органдары мен сарапшылар қауымдастығы өңірлік дамуды стратегиялық жоспарлау проблемасына көп көңіл бөледі. Өйткені өңірлік саясат мемлекеттік өңірлік басқарудың негізі.
Өңірлік саясатты кезекті трансформациялау проблемасының мәні нақты аумақта және жергілікті жағдайларды ескере отырып, кеңістіктік саланың барлық элементтерінің келісілген және өзара бұзылмайтын дамуын жүзеге асыру қажеттілігінде.
Өңірлік даму жолдарын реттейтін мемлекеттік өңірлік саясат жергілікті жерлердегі мемлекеттік өңірлік саясаттың тиімділігін қамтамасыз етуге тиіс. Осыған байланысты, жаңа шындық өңірлерді басқарудың жаңа әдістерін іздеуді талап етеді.
Бүгінгі күннің шындығы өңірлік нарықтарды зерттеу және геосаяси белгісіздіктің жаңа жағдайларында өңірлік экономика субъектілерінің өзара іс-қимылы, өңірлік дамуға арналған әртүрлі тәсілдердің қалыптасуы мен жұмыс істеу тұжырымдамасын негіздеу проблемалары бойынша ғылыми нәтижелердің өзектілігін арттырып, сұранысқа ие етті.
Осының нәтижесінде мемлекеттік басқарудағы қазіргі заманғы жағдайларда өңірлер көп функционалдық және көп аспектілі жүйе ретінде қаралуға тиіс.
Облыстар халқының тығыздығы мен олардың әлеуметтік-экономикалық дамуының арасындағы үлкен айырмашылық Қазақстан Республикасының әкімшілік-аумақтық құрылысының оңтайлы моделін іздеудің негізгі факторлары.
Қ. К. Тоқаевтың билікті орталықсыздандыруға және аумақтық құрылым жүйесін жаңартуға бағдарланған саяси реформалары жергілікті жерлердегі билік институттарының тиімділігін арттыруға ықпал етуі тиіс.
Сондай-ақ, жаңа үш облыс құрылғаннан кейін логистиканың жақсарғаны байқалады, өйткені шағын елді мекендерде тұратын азаматтардың көпшілігіне тұрмыстық мәселелерді шешу үшін жүздеген шақырымға барудың қажеттілігі болмай қалды. Сонымен қатар, биліктің өзі де халыққа жақындай түсті. Өйткені саяси реформалар жыл сайын сайланған әкімдер пулын кеңейтуге алып келеді, сол арқылы билік үшін жергілікті жерлердегі нақты проблемаларды түсінудің маңыздылығын өзектендіреді.
Жаңа әкімшілік-аумақтық реформа экономика үшін белгілі бір «катализаторға» айналуы маңызды [2].
Жаңа қалалардың пайда болуы инфрақұрылымдық жобалар, құрылыс саласы, шағын және орта бизнес үшін үлкен мүмкіндіктер ашады.
Сонымен қатар, Қазақстанда 80-нен астам қаласы бар моноқалалардың проблемасын атап өтуге болмайды, олардың 27 – ге жуығы-әлеуметтік-экономикалық жағдайы күрделі моноқалалар.
Мысалы, Ұлытау облысында құрылған қазіргі ірі агломерациялар моноқалалар болып табылады. Сондықтан аумақтық басқаруды әртараптандыру одан әрі дамуына мүмкіндіктер пайда болатын көптеген елді мекендердің жағдайын жақсартады деп санаймыз.
Өңірлерді дамытудың 2020-2025 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы және «Қуатты өңірлер – ел дамуының драйвері» ұлттық жобасы жеткіліксіз [3].
Өйткені, біздің ойымызша, Қазақстандағы өңірлік саясат мынадай басымдықтарға негізделуге тиіс: 1) Өңірлік дамудың берік ғылыми-әдістемелік негізі; 2) Өңірлерді басқаруда жаңа тәсілдерді айқындау; 3) Өңірлердің инфрақұрылымын барынша жақсарту; 4) Еліміздің өңірлерінде өмір сүру сапасын арттыру.
Отыз жылдық кезеңде Қазақстанда өңірлік басқару және даму мәселелерінде түрлі тәсілдер қолданылды, мысалы, өңірлік ядролық білім теориясы, даму осьтерінің теориясы және кластерлер теориясы. Алайда, жоғарыда аталған әлсіз теориялық база мен ретсіз орындалудың арқасында аталған тәсілдер сәтсіз болды. Бұл жағдай өңірлік дамуды ғылыми-әдістемелік сүйемелдеуді қажет етеді.
Мысалы, еліміздегі қала халқының үлесін арттыру бойынша бұрын мәлімделген шаралар неге әкелуі мүмкін.
Өзгерістердің екінші үлкен бөлігі басқару мәселелеріне қатысты. Қазіргі уақытта біз басқару объектісі (орталықтандыру және орталықсыздандыру) ретінде өңірдің биполярлық (дуалды) көрінісін байқаймыз.
Президент Қ. Тоқаевтың екінші құрамдас бөлікке баса назар аударғаны анық.
Орталықсыздандырудың фискалдық, әкімшілік және саяси/ демократиялық деген жалпы қабылданған түрлері бар.
Басқа түсіндірмелерге тоқталмай-ақ, «орталықсыздандыру» терминін билік пен ресурстарды орталық үкіметтен жергілікті билік органдарына, өзін-өзі басқару органдарына және азаматтық қоғамға ішінара беру ретінде түсіну керек.
Бұл жерде адамдарға мемлекеттік лауазымды тұлғалардың қызметін бақылауға мүмкіндік беретін қажетті жағдайлар мен құрылымдар жасау және оларға жұртшылыққа өз қызметі туралы есептерді тұрақты түрде ұсыну бойынша жауапкершілік жүктеу маңызды.
Орталықсыздандырудың әсері туралы қазіргі тәсілдерді шартты түрде екі топқа бөлуге болады.
Біріншіден, бірқатар зерттеулер орталықсыздандыруды міндеттерді жақсырақ орындауға, жергілікті билік органдарының сапасы мен есептілігін арттыруға, азаматтардың қажеттіліктері мен үміттеріне жақсы ден қоюға, олардың жергілікті шешім қабылдау процесіне қатысуын кеңейтуге арналған шешім ретінде алға тартады.
Екіншіден, орталықсыздандыруды жүзеге асыратын әртүрлі елдердегі зерттеулердің өсіп келе жатқан саны бұл саясаттың күтілген оң нәтижелерге әкелмегенін көрсетеді [4].
Осыған байланысты ұсынылатын мемлекеттік қызметтер сапасының нашарлауы, жергілікті элиталардың билікті басып алуы және жергілікті билік органдарының есеп беруінің қанағаттанғысыз жақсаруы сияқты әлеуетті жағымсыз салдарларды ескеру қажет.
Жоғарыда айтылғандар орталықсыздандыру саясатының оң және теріс нәтижелерін үнемі талдау қажеттігін көрсетеді.
Қазақстанда орталықсыздандырудың қатып қалған саясатын қайта бастаудың негізгі себебі басқару жүйесін демократияландыру қажеттілігі болып табылатынын ерекше атап өткен жөн.
Орталықсыздандыру жөніндегі реформалардың, атап айтқанда, жергілікті өзін-өзі басқару органдарының заңнамалық базасын құрудың, оларға жиналған салықтардың бір бөлігін сақтау мен дербес жұмсауға берудің, сондай-ақ азаматтар тікелей сайлайтын жергілікті өкілді кеңестер құрудың арқасында осы саясаттың жергілікті әкімдердің есептілігіне ықпал етуі оның негізгі жетістіктері.
Тәуелсіз сарапшы Акрам Умаровтың айтуынша: «Қазір де-юре азаматтары табыс және мүлік салығын төлеу, халыққа есеп беретін және жоғары органдар тікелей тағайындайтын жергілікті билік органдарымен қарым-қатынаста оның мүдделерін білдіретін мәслихаттар тетігін құру арқылы жергілікті билік органдарымен тікелей байланысты» [5].
Сондай-ақ, іске асырылып жатқан ауылдық жерлерде жергілікті әкімдерді сайлау жүйесін енгізу аудандық билік органдарына, ал кейінгі кезеңдерде облыс әкімдеріне тікелей сайлауды біртіндеп енгізудің бастапқы кезеңі болуы мүмкін деген қорытынды жасауға болады.
Жинақталған мәселелердің жарқын мысалы-әлемнің түрлі елдеріндегі мемлекеттік басқару жүйелеріне елеулі әсер еткен коронавирустық инфекцияның таралуы болды.
Осылайша, жергілікті биліктің осындай төтенше жағдайларға дайын болмауы, ел өңірлерінде қажетті ресурстардың болмауы, сондай-ақ жергілікті жерлердегі басшыларды орталық билік органдарына бағдарлаудың қалыптасқан практикасы туындаған проблемалардың негізгі себептеріне айналды. Сонымен қатар, халықпен тұрақты диалогтың нақты тетіктерінің болмауы, қабылданған шектеу шараларын дәйекті түрде дәлелдеу және жергілікті билік органдарының халыққа есеп беруінің жеткіліксіздігі жағдайды жақсартуға ықпал етпеді, бұл өз кезегінде өңірлік саясатты қайта қарау туралы мәселелерді өзекті ете түсті.
Мунк мектебінің жаһандық мәселелер және қоғамдық саясат жөніндегі зерттеушілері (the Munk School of Global Affairs and Public Policy University of Toronto) қазіргі уақытта белгілі бір жергілікті орындарды (ауылдар, аудандар, облыстар) маңызды жаһандық өңірлерге айналдыруды көздейтін “глоколизация” ұғымын анықтаумен және дамытумен айналысуда.
Осыған сүйене отырып, экономиканы интернационалдандыру халықаралық экономикалық ынтымақтастықты да, халықаралық капитал қозғалысын да білдіреді. Елдер мен халықтар арасындағы халықаралық экономикалық ынтымақтастық процесінде тұрақты экономикалық байланыстар дамуда, көбею процесі ұлттық шекаралардан асып түседі және микроөңірлер жаһандық аренаға шығады.
Себебі жаһандану микро және макро деңгейлерде ұсынылуы мүмкін.
Бұл жағдайда ұлттық-мәдени, әлеуметтік-демографиялық, табиғи-климаттық, шаруашылық шындықтан, сондай-ақ Қазақстан өңірлерінің қалыптасуы мен дамуының тарихи ерекшеліктерінен туындайтын жаңа мемлекеттік өңірлік саясатты әзірлеу маңызды міндет.
Өңірлік саясатты жетілдіру бойынша болашақта әзірленген ұсынымдар тұрақты және тікелей іс-қимыл тетіктері, диалогтың, қоғамдық бақылау мен коммуникацияның тиімді арналары арқылы демократиялық құндылықтарды өңірлік деңгейде ілгерілете отырып, Қазақстанның өңірлерін алысқа бара жатқан амбициялармен және жоспарлармен қалыптастыруға қуатты серпін мен мүмкіндік беретініне сенімдіміз.
Әдебиеттер тізімі:
- Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаевтың 2022 жылғы 16 наурыздағы «Жаңа Қазақстан: жаңару және жаңғыру жолы» атты Қазақстан халқына Жолдауы [Электрондық ресурс]: https://www.akorda.kz/ru/poslanie-glavy-gosudarstva-kasym-zhomarta-tokaeva-narodu-kazahstana-1623953
- «Қазақстан Республикасының әкімшілік-аумақтық құрылысының кейбір мәселелері туралы» Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаевтың 2022 жылғы 4 мамырдағы Жарлығы [Электрондық ресурс]: https://akorda.kz/ru/o-nekotoryh-voprosah-administrativno-territorialnogo-ustroystva-respubliki-kazahstan-44522
- Өңірлерді дамытудың 2020-2025 жылдарға арналған бағдарламасы [Электрондық ресурс]:https://primeminister.kz/ru/gosprogrammy/gosudarstvennaya-programma-razvitiya-regionov-na-2020-2025-gody-9111157
- Grindle M. Going Local: Decentralization, Democratization, and the Promise of Good Governance. – Princeton University Press.
Риззат Елюбаев
Саясаттанушы
