Не үшін «Бәйеш тауы» аталған?

Қарағанды маңындағы Жаңарқа өлкесін бағзы заманнан бері  Алтай және Қарпық руының қазақтары мекен етіп келеді.  Алтай және Қарпық рулары өткен ғасырларда өздерінің ұлы батырларымен әйгілі болған. Сол батырлардың бүгінгі ұрпақтары – шешендігімен, өткір тілімен танылған дарабоз ақындар. «Жаңарқа құтты мекен» десек, артық айтқандық болмас. Ақтүбек ауылынан шығысқа қарай беттегенде, шамамен бес шақырым жерде    Бәйеш тауы орналасқан. Бұл таудың Бәйеш аталуының да ерекше тарихы бар.

XVIII ғасырдың басында жоңғар шапқыншылығы кезінде «Ақтабан шұбырынды» деген атпен қалған қанды оқиғаларға Алтай руынан Бәйеш есімді батыр да қатысып, ерлік көрсеткен екен. Осындай ірі шайқастардың біріне Бәйеш батыр бармас бұрын көріпкелдің бірінен қойдың жауырынына қарап, шайқастың немен аяқталарын болжап беруді сұрайды. Сол кезде көріпкел қойдың жамбасына қарап, жаудың әскерді Бәйеш батыр бастап келе жатқанын ести сала, кері шегінетінін айтады.

Дәл осы шайқастың алдында қалмақтар да өздерінің мықты деген көріпкелінің көмегіне жүгініп, шайқастың қалай өтетінін болжатады. Көріпкел жауынгерлердің Бәйеш батырмен шайқасқа түсетінін айтады. Сонда қалмақ батыры көріпкелден қазақтарды жеңу үшін не істеуге болатынын сұрайды. Көріпкел қойдың жауырынына әрлі-берлі қарап, қазақтардың да болжатып, қаннан-қаперсіз екенін айтады. Қалмақ батыры ақырында ойланып, өз әскеріне сыртқы киімдерін теріс айналдырып киюді бұйырып, жорыққа алып шығады.

Әдетте, қырағы болатын Бәйеш батыр бұл жолы көріпкелдің «жау кері шегінеді» деген сөздеріне сеніп, босаңсып, алаңсыз тынығып жатады. Көріпкелдің сөзін өзінше тұспалдаған қалмақ батыры Бәйеш бастаған жасақпен арада жүргізілетін шайқасқа бүкіл жауынгерлерді жұмылдырып, әскер санын арттырады. Қалмақ батыры тыңшылардан Бәйештің аздаған әскерімен әлдебір жерде тынығып жатқанын ести сала, сол жаққа қарай беттейді. Қалмақтардың қоршауында қалғанын тым кеш білген Бәйеш бұл шайқастан аман қалмайтынын сезіп, бауырларының бірін шақыртып алып: «Жау бізді қоршап алды, қанды шайқас оңай болмайды. Қалмақтар бізден бес есе артық. Сен ауылға аттан. Ауылдағы халықты қауіпсіз жерге алып кет. Бәріне бас-көз бол. Мен осында қалып, жауды ұстай тұруға тырысам. Егер осы шайқастан аман қалсам, үйге барам. Ал егер жаудың қолынан мерт болсам, мынаны ал» – деп, қанжарын шығарып, сол қолының ортаңғы саусағын кесіп, інісіне береді. Соңында: «Жұртты саусағыммен шошытып жүрме! Барған соң көрсетерсің. Егер осы жерде қаза болсам, саусағымды Бәйеш деп атаңдар» ,– дейді.

Осылайша, Бәйеш саусағын кесіп аманаттап, бауырын жолға аттандырады. Ұзамай қанды шайқас болып, Бәйеш батыр жаудың қолынан қаза табады. Бәйештің бауыры ағасының аманатын орындап, Ақтүбек ауылының шығысындағы биік таудың басына батырдың саусағын көмеді. Кейіннен ол жерге үлкен күмбез тұрғызылады. Міне, сол уақыттан бері бұл тау «Бәйеш тауы» деп аталады.

Дереккөз: Орынбай Жанайдаров «Қазақ жерінің жүз аңызы»