Адам баласының «адасуына» жол бермей, оның өмір салтын қазіргі заманның қарқынды өзгерістеріне бейімдеуге мүмкіндік беретін ол – дәстүр. Дәстүрдің халық өміріндегі рөлі даусыз. Мәдени дәстүрлер қашанда қоғамдық жаңғырудың қайнар көзі болды... Сондықтан да қазақтың халық биін теориялық тұрғыдан түсіну мәселесін, оның халық дәстүрімен органикалық ұштасу позициясынан қарастырған жөн.
Барлық зерттеушілер халық биі деп белгілі бір халыққа тиесілі би түрін айтатыны анық. Қазақ би өнерін зерттеуші С.Ш. Тілеубаев бұл феноменді түсіндіре отырып, «ұлт» және «халық» ұғымдарының мазмұнын теңестірмейді, өйткені соңғысы әртүрлі тарихи кезеңдерде өзгеріп тұратыны хақ. Автордың пікірінше, халық биі – этностың пайда болуының ең ерте кезеңдерінде қалыптасқан және белгілі бір халықтың би дәстүрлерінің инварианттық негізін құрайтын этнопластикалық константаға негізделген. Би – мәдени құбылыс ретінде белгілі бір мәдени-тарихи дәуірдегі этностың мәдениетінің түрі мен ерекшеліктерін, оның арнайы пластикалық тілінің көмегімен көрсететін өзіндік мәтін қызметін атқарады.
Қазақ халқының төл би мәдениеті салт-дәстүрге, музыкалық фольклорға, жарыс ойындарымен ұштасып жататын той салтына тікелей байланысты.
«Ежелгі билердің көптеген канондық түрлері бізге жетпегенімен, олардың сюжеттік тақырыптары мен көптеген ұрпақтардың дәстүрлі хоббиі халық жадында қалды. Би пластикасының идеалдары, өйткені қазақ өнерінің бұл түрі ешқашан белгілі бір дамыған ым-ишара, қимыл-қозғалыс жүйесі мен би «механикасымен» шектелмеген, - деп жазады С.Тілеубаев. - Фольклорды, материалдық мәдениет ескерткіштерін, жазбаша дереккөздерді, қазақ тілінің лексикасын зерделеу би, мейлі ол — шамандық, би немесе жарыс ойындары болсын, қазақ қоғамының ежелгі дәуірден бүгінгі күнге дейінгі бүкіл даму процесін сүйемелдеп, оның рухани мәдениетін байыта түсті деп айтуға негіз береді».
Халықтық дәстүрлер туралы айта отырып, дәстүрлердің мәнін ең күрделі, табиғи әлеуметтік құбылыс ретінде анықтау және олардың қоғам өмірінің барлық аспектілеріне әсері белгілі отандық және шетелдік ғалымдардың зерттеулерінде көрініс тапқанын атап өту керек. Олардың әрқайсысы дәстүрлерді халық шығармашылығының қандай да бір түрінде қолдану проблемасының теориясы мен практикасына өз үлесін қосты.
М.С.Мағауова жүргізген зерттеулердің талдауы көрсеткендей, «дәстүр» ұғымы көп қырлы. Зерттеуші философиялық әдебиеттегі дәстүрлердің мәнін айшықтау мәселесіне қатысты негізгі үш бағытты анықтады. Бірінші көзқарастың өкілдері (Е.А.Баллер, Е.С.Маркарян, В.Д.Плахов және т.б.) дәстүрді кең мағынада түсінеді, оны әлеуметтік-мәдени сабақтастықпен, әлеуметтік заңдылықтармен, топтық стереотиптермен сәйкестендіреді. Екінші көзқарас өкілдері (С.А.Арутюнов, Ю.В.Бромплей, И.В.Суханов, т.б.) «дәстүр» ұғымының ауқымын қоғамдық сана саласымен шектейді. Үшінші көзқарас өкілдерінің (Л.П.Буева, В.Б. Власов, В.А. Кочетов, т.б.) пікірінше, дәстүр әлеуметтену құралы және күнделікті өмір тәжірибесінің шығармашылық факторы, адамдардың қарым-қатынасы мен іс-әрекетінің объективті дүниесінің көрінісі.
Н.С.Сәрсенбаев, В.Б. Власова, Ж.Қ. Хайрушинаның еңбектері халықтық дәстүрлерді зерттеу мәселелеріне, олардың қазіргі мәдениеттегі орны мен рөліне, мұрагерлік құндылықтар мен рухани жаңалықтардың өзара әрекеттестігіне, дәстүр мен жаңашылдықтың, дәстүр мен шығармашылықтың байланысына арналған.
Н.С.Сәрсенбаев «салт» және «дәстүр» ұғымдарының арақатынасын түсіндіреді. Ғалымның анықтамасына сәйкес, «салт – бұл адамдардың әлеуметтік мінез-құлқының, олардың тұрмыс-тіршілігі мен тұрмыс-салтының тарихи қалыптасқан, азды-көпті тұрақты нормалары ұрпақтан-ұрпаққа беріледі және қоғамдық пікірдің «күшімен» қорғалады. Салт – адамдардың күнделікті өміріндегі қоғамдық қатынастардың тарихи қалыптасқан тұрақты нормалары... Дәстүр – Дәстүрлер-бұл ұрпақтан-ұрпаққа берілетін және қоғамдық мінез-құлық күшімен қорғалатын адамдардың әлеуметтік қатынастарының тарихи қалыптасқан тұрақты және жалпыланған нормалары мен принциптері.
Халықтық әдет-ғұрып, салт-дәстүрлер адамдардың өндірістік іс-әрекеті процесіндегі өмірлік қажеттіліктерден туындайды. Адамдардың әлеуметтік мінез-құлқының азды-көпті тұрақты нормалары мен принциптерін белгілей отырып, олардың үлкен танымдық мәні бар. Дәстүрлер мен әдет-ғұрыптар белгілі бір халықтың, оның тасымалдаушысының ұлттық бейнесін көрсетеді: әдет-ғұрып, тұрмыс-тіршілік, халықтың мәдениеті, балалар мен жасөспірімдерді тәрбиелеуде қолданылған және қолданылып жүрген жалпы қабылданған әдіс-тәсілдер, құралдар, (Н.С. Сәрсенбаев, С.А. Ұзақбаева, Қ. .Ж.Қожахметова).
Сонымен дереккөздерді талдау «дәстүр» ұғымының «салт» ұғымынан кеңірек екенін көрсетті. Ғалымдар «дәстүр» ұғымын әртүрлі мағынада қарастырады:
1) жеке тұлғаны әлеуметтендіру құралы;
2) әлеуметтік-педагогикалық ортаның бөлігі;
3) тұлғаны қалыптастыру факторы;
4) қалыптасқан қатынастарды жүзеге асыру тәсілдерін жаңа ұрпаққа беру нысаны.
Біздің зерттеуіміздің бағыты соңғы анықтамаға жүгінеді. Бұған дала халқының тұрмыс-тіршілігінің мотивтерін байқайтын ертеден бізге жеткен дәстүрлі қазақ билері дәлел.
Қазақтың дәстүрлі халық билері сюжеті, сипаты мен орындалу тәсіліне қарай мынадай топтарға бөлінеді:
Салттық ырым – «Бақсы ойы», «Айқосақ» (бақсы би), «Жезтырнақ» (бақсы биі), «Бүйінби» (бірлескен би), «Жар-жар» (аттас әнмен би), «Қоштасу» (келіннің құрбыларымен қоштасу), «Айда, былпым», «Келіншек» (келіншек биі), «Шалқыма» (өкшелі би); Жауынгерлік аңшылық – «Сайыс» (дуэль), «Ақат» (ежелгі ерлердің пластикалық өнеріне негізделген би), «Қылышпен-би» (сабермен би), «Мерген» (садақпен би), «Қоян-бүркіт» (қоян мен бүркіт), «Құсбегі - дауылпаз» (сұңқар мен дауылпаз құсымен би); Күнделікті еліктеуіштер – «Өрмек би» (тоқымашылар биі), «Ортеке» (секіргіш ешкі биі), «Қаражорға» (жылқы жүгіру), «Тепен-көк» (ат жүгіру); Масса – «Алқа-қотан» (қатар), «Алтынай», «Кербез-би», «Ырғақты», «Қаз-қатар», «Балбұрын», «Ұтыс-би», «Көкпар», «Қосалқа», «Шашу», т.б.
Қазақ биіне тән ерекшеліктерге олардың домбыра, қобыз, данғраның сүйемелдеуімен орындалуын атап өтуге болады. Сондай-ақ ерекшелік дәстүрлілік орындаудың мәнерлілігінде, қимылдардың айқындылығында, буындардың қозғалғыштығында да көрінеді. Ерлер биінде дененің байсалдылығы, белдің икемділігі, әйелдер биінде қолдың пластикасы болуы міндетті. Мұндай шеберлік тек ең дарынды биші, шабандозға ғана қол жетімді болды. Қазақтың халық биі үшін алтыбақандағы оттың айналасында түнгі билер — портативті әткеншектер және т. б. дәстүрге айналған. Қазақ музыкалық фольклорының арсеналында «би-күйі» деп аталатын би ырғақтары, халық биінің дәстүрлі терминологиясы бар.
Әдеби деректерден, замандастарының естеліктерінен белгілі: кезінде көптеген импровизатор әншілер халық биінің өнерін кемеліне дейін меңгерген. Олардың қатарында төбе биін билейтін Ағаш-аяқ лақап атымен танымал әнші Берікбол Көпенов, Шашубай Қошқарбаев, Жүнісбек Жолдинов, Қарсақ Қопабаев және басқалары бар. Барлық фестивальдарда, жәрмеңкелерде импровизатор әншілерді қарсы алды, онда ән шырқалған театрландырылған билер, бишілердің күші мен ептілігін көрсететін би ойындары, пантомима мен әзіл-қалжыңмен сүйемелденген қойылымдар өткізілді.
Өзбекәлі Жәнібеков Павлодардың Ертіс өңіріне танымал халық ақыны Жүнісбек Жолдиновті сөзге тиек ете отырып, оның қимыл-қозғалысы мен мимикасына тәнті екенін білдірген. Ол биде ерлік пен тектіліктің байырғы нышаны болған бүркіттің ұшқаны мен аң аулауын бейнелейді: оның мақтанышпен қондырған басы, қорқынышты көзқарасы, болат тырнақтары, қанаттары. Жолдинов «Айқосақ», «Жезтырнақ», «Қылышпен-би», «Бала бүркіт», «Қазақ-қалмақ биі», «Құсбегі», «Алқа-қотан»сияқты көптеген басқа да дәстүрлі көне билердің пластикалық өрнектері мен негізгі қимылдарын тамаша орындаған.
Қазақтың ұлттық мәдениеті мен өнерінің білгірі Өзбекәлі Жәнібеков қазақтың халық биінің дәстүрлі табиғатын сипаттай отырып, өзінің естелігінде кейбір басқа мұсылман халықтарынан халықтарынан айырмашылығы, қазақтардың бұрын жас жігіт пен қыз орындаған жұптық билері болғанын ерекше атап өтті. Мысалы, «Келіншек», «Қоян-бүркіт», «Не айтып тұрғаныңды кім білсін» би әні және т.б. Жазбаша дереккөздер көрсеткендей, жекелеген рулар, тайпалар өздерінің шебер бишілерін (құлар) сот әзілкештері, күлкілі әзілкештер, өзбек «маскорапазы» типіндегі трюкшілер ретінде ұстаған.
Бірде Шымкентте кешкі пікірталаста Мұхтар Әуезовтің өз аузынан «Ортеке» халық билерінің өнері туралы естігенін еске алуы да қызық. Бұл қазақтар мен олардың ата-бабалары арасында ерте кезден кең тараған және байқаусызда сайға құлап кеткен жабайы ешкілерді бейнелейтін қаңғыбас билер – «ортекешілер» орындаған. Бұл бидің оқиға желісін кейбір жартас суреттерінде, бүгінгі күнге дейін сақталған аңыздар мен дәстүрлерден байқауға болады.
Осылайша замандастарының естеліктерін, фольклорын, материалдық мәдениет ескерткіштерін, жазбаша дереккөздерді, қазақ тілінің лексикасын зерделеу халық билері қазақ қоғамының ежелгі заманнан бүгінгі күнге дейінгі бүкіл даму процесін сүйемелдеп, оның рухани мәдениетін байытып, дәстүрлерді сақтай отырып, қазіргі заманғы би мәдениетін дамытады деп айтуға негіз береді.
