Қазақ болмысының қалыптасуының рухани бастаулары б.з. 4 ғ. Түркі қағанатының тұрғындарымен байланысты, олар үлкен аумақты алып, шығысты Батыспен – Білге қағанымен, Йоллығ – тегінмен, Тоныкөкпен және ежелгі грек философы скиф (сақ) шыққан анархасистің шығармашылығымен байланыстырды.
Қазіргі Қазақстанның жерлері Батыс Түркі қағанатының құрамына кірді, оның орталығы Жетісу мен басты қаласы – Суяб болды. Мұнда түргештер, қарлұқтар, чигілдер және басқа тайпалар қоныстанды. Түріктер қазіргі Орталық Қазақстанның, Жетісудың, Хорезмнің және Орал даласының аумағын жаулап алды. Шығыста, Ертіс алқабында оғыздар бастаған қыпшақ тайпаларының одағы құрылды. Бірте-бірте қыпшақтар қазіргі Қазақстанның барлық аумағының қожайыны болды.
Ежелгі түріктер бір жоғарғы Құдайға – Көк Тәңірге табынған, табиғатты қастерлеген. Тәңіршілдік ғаламның және адамның болмысының синкретикалық (бөлінбеген) қабылдауына негізделген. Көшпелі халықтар өздерінің қызметі мен өмірін табиғат заңдарымен байланыстырып, күнделікті өмір мен аңыздарды ерекше философиялық мағынаға толтырды.
Көшпенділер білімінің тасымалдаушылары бақсылар (бақсылар), сыншылар (скептик-әңгімешілер), жыраулар (тарихшы-әңгімешілер), ұстаздар, билер болды. Еуразиялық көшпенділер исламға қасиетті адамдарға – ата-баба рухына, пантеизмге табынуды әкелді.
Көрнекті қайраткер және қолбасшы Мұхаммед Хайдар Дулати (1499-1551) ) үлкен дүрбелең кезінде өмір сүрді: Батыс Сібірді мекендеген Жошының кенже ұлы хан Шейбанның ұрпақтары мавераннахрды жаулап алып, оны Орталық Азия, Ауғанстан және Хорасанды басқарған Әмір-Темір әулетінің жақтастарынан қайтарып алуды көздеді. Сондықтан болашақ ғалымның өмірінің көп бөлігі алдымен Орта Азияда, содан кейін Ауғанстанда, Бадахшанда, Шығыс Түркістанда, Тибетте және Үндістанда өтті, өйткені ол көптеген әскери жорықтарға қатысты. Соған қарамастан, ол «Тарих-и Рашиди» кітабын, «Жаһан-наме» поэмасын жазуға уақыт тапты. Алғашқы тамаша шығарманың бірегейлігі – ғалым онда қазақтардың, өзбектердің, қырғыздардың, түрікмендердің, ұйғырлардың және Орта Азияның басқа да халықтарының тарихы, этнографиясы, географиясы, әдебиеті мен мәдениетінің көптеген мәселелерін атап өтті. Бұл шығарманың көп бөлігі тарихи оқиғалар автордың өз өмірі мен замандастарының оқиғаларымен байланысты естеліктерден тұрады. Оларда көптеген тұрмыстық эскиздер, поэтикалық кірістірулер, автордың жердегі тіршіліктің, адамгершілік құндылықтардың жоқтығы туралы философиялық пайымдаулары бар. Ол сондай-ақ Кашмирдің тарихын, табиғи ерекшеліктерін, су қоймаларын, халқы мен әдет-ғұрыптарын, дінін сипаттайды. Оларға сегіз тарау арналады – «кітап авторының Кашмирге келуі және соған байланысты (оқиғалар) туралы айту», «Кашмирдің сипаттамасы», «Кашмир кереметтерінен», «Кашмирдегі Ислам және Кашмирдің бұрынғы мұсылман егемендері туралы қысқаша», «Кашмирдің діни сектасы», «Кітап авторының Кашмирден кетуі және сол күндері не болғаны туралы әңгіме». Кашмир сол кезде оңтүстік-шығысында және солтүстігінде Гималай тауларымен, ал оңтүстігі мен батысында Пир – Панджал тауларының жоталарымен қоршалған шағын аңғар болған.
Ұлттың өзін-өзі анықтау және ұлттық бірегейлікті сезіну мәселесі ақындар-жырау шығармашылығында маңызды орын алады.
Көрнекті ақын-ойшыл Шалкиіз Тіленшіұлы (1465-1560) жеке тұлға ретінде тәуелсіз пайымдау мен қадір-қасиет алу құқығын жақтады. Ол ер адамда батылдықты, әйелде түсіністікті, ал жалпы адамдарда адалдықты жоғары бағалайды. Өмірде сіз әділ болуыңыз керек және басқа адамдарға жамандық тілемеуіңіз керек, әйтпесе ол сізге қайта айналып оралады.
Шалкиіздің рухани мұрасын көрнекті жырау Ақтамберді Сарыұлы (1675-1768 жж.) дамытқан. Ол адамдарды рудың намысын қорғауға, оның мүддесіне қамқорлық жасауға шақырды. Оның бұл ойлары толғаудағы «Күлдір-күлдір кісінетіп» толғауында баяндалған. Онда ұлттық мәдениеттің адамгершілік негіздері – қонақжайлылық, үлкендерді, кішілерді құрметтеу, адамдарға қатысты әділеттілік, адал еңбек, еркін ой мен достық қарастырылады. Ол халықтың күшін оның бірлігінде көреді, тек адамдар бірге барлық қиындықтарды жеңе алады: «жалғыз адамда жоғалған садақ болмайды, тайпасы бар адамда – тіпті жоғалған жебе де өзін табады».
Кез-келген халықтың өзін-өзі тануы мифтен (дәстүрден, аңыздан) басталады, ол эмоционалды-рационалды, объективті және субъективті, табиғи және табиғаттан тыс түрде адамдардың хаостан әлем құру, адамның шығу тегі мен мақсаты және оның өмірінің әртүрлі кезеңдері туралы идеяларын білдіреді. Біз сізге халық даналығының осы көзіне сүңгуді ұсынамыз.
VII ғасырдың ортасынан бастап Қазақстан мен Орталық Азияның бір бөлігі біртіндеп Араб халифатының ықпал ету орбитасына енуде. Бұл халифаттың құрамына кіретін халықтар мәдениеттерінің өзара ықпалына әкелді. Осы кезеңде ауыл шаруашылығын, қолөнерді, сауданы, ғылым мен мәдениетті дамыту үшін қажетті алғышарттар жасалады. VIII ғасырдың бірінші жартысына қарай Қазақстанда исламның таралуы мен бекітілуіне қарай мәдениет пен ғылым өсіп келеді. Біздің орасан зор Отанымыздың кеңдігінде Баласағұн, Мерке, Құлан, Тараз, Исфиджаб (Сайрам), Отырар (Фараб), Сүйүткент, Сауран, Сығанақ, Жент, Баршынкент, Түркістан және т.б. қалалар салынуда немесе қайта салынуда. Далада қалалық өркениеттің пайда болуымен жартылай көшпелі мәдениеттен отырықшы мәдениетке көшу басталады. Бұл көшпелі мәдениет әлемге көрнекті ғалымдарды, ақындарды, философтарды, тарихшыларды әкелді. Түркістан, Тараз, Отырар, Исфиджаб, Сығанақ және Женд қалалары уақыт өте келе сауда және қолөнер ошақтарына, халықаралық өмірдің орталықтарына және зияткерлік пен рухани өмірдің заң шығарушыларына айналды. Кейіннен әлемдік өркениеттің көрнекті ойшылдары мен гуманистерінің қатарына Қазақстанның тумалары Әбу Насыр Әл-Фараби, Әбу Ибрахим Исхақ Әл-Фараби, Исмаил әл-Жаухари Әл-Фараби, Жамал ад-Дин Саид Түркістан, Қожа Ахмет Йасауи, Йакуб әл-Женди, шейх баба Сығанақи, Мұхаммед Хайдар Дулати, Қадырғали Жалайри және басқалары қосылды.
Ұлттық бірегейлікті дамытуда XI ғасырдың көрнекті ғалымы, ұлы ойшылы, ақын, саясатты жақсы білген ұлы кеңесші Жүсіп Баласағұн үлкен рөл атқарды. Бұл ортағасырлық философ «Шығыс перипатетизмі аясында ойлады, сопылық идеологияның... ықпалында болды, ...пантеизм тұжырымдамасын ұстанды». 85 тараудан тұратын «Құтты білік» («құтты білім») поэмасында ол идеалды қоғам нормаларын, ондағы әртүрлі таптар өкілдерінің мінез-құлық ережелерін негіздеді, ақыл-ойдың рөлін және адам өміріндегі құндылықтардың мағынасын ашты.
Жүсіп Баласағұн «басты құндылықтар» ретінде әділеттілік, бақыт, парасат және ұстамдылық ұғымдарын атайды. Ол «әділеттілік сезімі адамдарды бостандықты жақтауға, зорлық-зомбылық пен озбырлыққа қарсы күресуге мәжбүр етеді» деп атап көрсетеді. Адамдар барлығының игілігіне қамқорлық көрсетіп, оларға мейірімділік танытқан кезде бақытқа жетеді. Ақыл арқылы адамдар өздерін таниды, болмыстың заңдылықтары мен үйлесімділігін ашады. Ұстамдылық қарапайым емес, қоғамның моральдық негіздерін сақтауда көрінді. Білімнің рақымы – ол ақылға қонымды, әділ және еркін адамды қалыптастырады. Сонымен қатар Баласағұн білім адамды бейбіт, адал, адамгершіл, ізгі және мейірімді етеді деп санайды. Сондықтан әркім адамдарға және табиғатқа сүйіспеншілікпен қарауы керек, ол бар нәрсеге жоғары гуманистік мағына, руханият береді.
Осы уақытқа дейін Баласағұнның көптеген сөздері өз маңызын жоғалтқан жоқ: «Тарихтың көзі де, өзі де – адам, дамудың... ыстық жүрегі де – адам». Ғұлама адамның болмысы мен жан дүниесін толық түсінуге тырысқан: «болашақ - өткен тарихты қорыту...».
Баласағұнның гуманизмі «Диуани лұғат-ит-түрік» («түріктер туралы кітап» немесе «түркі тілдерінің сөздігі») үш томдық түркі энциклопедиясының авторы М.Қашқаридің шығармашылығында өз жалғасын тапты. Бұл кітапта М. Қашқари – Қараханидтік Боғра ханның шөбересі – Х-ХІ ғғ. Орта Азия мен Қазақстан түріктерінің жиырма ұлтының өмірін сипаттап, қазақ халқының болмысының этикалық негіздерін сипаттаған.
Онда орасан зор тарихи-мәдени, этнографиялық және лингвистикалық материалдар жинақталған. Махмұд Қашқари мұнда Орталық Азия мен Қазақстан тұрғындарының түркітілдес фольклорының негізгі жанрларын – салт-дәстүрлік және лирикалық жырларды, қаһармандық эпостың үзінділерін, тарихи әңгімелер мен аңыздарды (соның ішінде Александр Македонскийдің түрік-чигілдер тұратын ауданға жорығын) ұсынды. Кітапта 400-ден астам мақал-мәтелдер, нақыл сөздер мен ауызекі сөздер қамтылса, оның ішінде 875 сөз бен 60 мақал-мәтел қазақ тіліне еш өзгеріссіз енген. XI ғасырдағы түркі өмірінің бұл энциклопедиясы қазақтардың дәстүрлі нанымдарын (Тәңірі, Жер-Су, Ұмай) мұсылман және сопылық діни көзқарастарымен үйлестіреді.
Қашқари өзінің арнауында былай деп жазады: «Мен бұл кітапты әліпби бойынша құрастырдым, оны мақал-мәтелдермен, саджалармен (рифмалық прозамен), мақал-мәтелдермен, өлеңдермен, раджазалармен (жауынгерлік мазмұндағы өлеңдермен) және прозалық үзінділермен безендірдім. Мен қиын жағдайды жеңілдетіп, түсініксіз нәрселерді түсіндіріп, жылдар бойы жұмыс істедім: мен (оқырмандарды) өз тәжірибелері мен білімдерімен таныстыру үшін олар (түріктер) оқыған өлеңдерді, сондай-ақ бақыт пен бақытсыздық күндерінде дана сөздер ретінде қолданатын мақал-мәтелдерді енгіздім. Осы (сөздермен) бірге мен кітапта аталған заттар мен белгілі (жалпы) сөздерді жинадым, осылайша кітап жоғары абыройға көтеріліп, керемет артықшылыққа қол жеткізді».
Қашқари адам қызметінің әртүрлі салаларына – қыпшақ және жалпы түркі тілдеріндегі практикалық, діни-философиялық салаларға кең терминология береді. «Сөздіктің...» нақылдарында, постулаттары мен пайымдауларында түркілердің өмірі көз алдымызда түрлі-түсті бояумен көрінеді. Ол прототүріктердің табиғаттағы сіңістілігін көрсетіп, олардың өміріндегі білім мен ғылым, отансүйгіштік пен Отанға, мәдениет пен тілге қызмет етуге дайын болу, өз елін құрметтеу сияқты негізгі құндылықтардың рөлі мен маңызын дәлелдеді. Қашқари қазақ тілінің сөздік қорын байытып, өз сөздігінде «сана», «өлшем», «серпіліс», «хаос», «рух», «жан», «сәйкестік», «себеп», «өзгергіштік», «модификация», «сабақтастық», «ағартушылық» сияқты философиялық категориялар жүйесін әзірлеп, жариялады. Бұл қазақ халқының рухани-адамгершілік негіздерін философиялық негіздеуге көзқарастар болды.
