ҚОЗЫ КӨРПЕШ ПЕН БАЯН СҰЛУ «КЕСЕНЕСІ»

Бұл VIII-X ғғ. Республикалық маңызы бар сәулет ескерткіші, Қозы Көрпеш пен Баян сұлу – махаббат үшін жанын берген қазақ аңыздарының ең танымал және сүйікті кейіпкерлерінің бірі. Көне түркі ортасына қарай өрлейтін осы уәждің ежелгі заманы туралы осы тақырыптың түркі әлемінде кеңінен тарағаны айтылады. Бұл зерттеушілер бірнеше рет айтқан ортағасырлық сәулет ескерткіштерінің бірі. 1856 жылы оның жанындағы кесене мен мүсіндер (қазір жоқ) Шоқан Уәлихановпен сызылды. Ескерткіштің жанында тұрған тас мүсіндердің эскиздері үлкен мәнге ие. Халық аңызы бойынша Қозы Көрпеш пен Баян Сұлудың, және оның кіші және үлкен әпкелері бейнеленген.

1858 жылы кесенені Николай Абрамов, 1898 жылы Николай Пантусов зерттеді. Ескерткішті 1952 жылы Әлкей Марғұланның жетекшілігімен Қазақ КСР Ғылым академиясының археологиялық экспедициясы зерттеген. 1982 жылы «Қозы Көрпеш-Баян Сұлу» мазары Республикалық маңызы бар Қазақ КСР тарих және мәдениет ескерткіштерінің тізіміне енгізіліп, мемлекеттің қорғауына алынды.

Кесене Аягөз өзенінің әдемі шетінде орналасқан, оның доғасы ескерткішті 180 градустан жоғары «құшақтайды». Кесене орналасқан оң жағалаудың биіктігі өзенге жақын орналасқан, осы жерден өзен аңғарының әдемі көрінісі көрінеді .Кесененің оңтүстігінде тастан қаланған құлпытастардан тұратын үлкен қазақ зираты орналасқан.

Қозы Көрпеш пен Баян Сұлудың қайғылы махаббаты туралы көне аңызда: Сарыбай мен Қарабай әлі дүниеге келмеген балаларын атастыруға ант берген. Ұлының дүниеге келуін көрместен, Сарыбай аң аулау кезінде көз жұмады. Бір-бірін әлі көрмеген, бірақ неке келісімшартымен байланысты өсіп келе жатқан Қозы Көрпеш пен Баян ақыры бір-біріне ғашық болды. Уақыт өтіп, Қарабай алдағы жоспарларын өзгертеді. Ол қызын бір кездері отарын жұттан құтқарған жергілікті палуан Қодар үшін беруге уәде береді. Қодар ғашықтар арасындағы кедергіге айналады. Бұл үштікте бірінші болып Қозы басын иді. Қайғырған Баян кісі өлтірушіден кек алу үшін қулыққа жүгінеді. Егер ол оған құдық қазып берсе, ол Кодарға үйленуге уәде береді. Қодар жұмысқа қабылданады, қуанышы қойынына симай, қыздың шашынан ұстап құдыққа түсіп бара жатқанада Баян бұрымын кесіп жібереді. Қодар құдықтың түбіне түсіп мерт болады. Осылайша, Қозының кегі алынады. Аңыздың кейіпкері сүйіктісінің қабірінің басында өзіе қанжар салып қайтыс болады.

Ескерткіш төртбұрышты бейнедегі (7,66 – дан 7,64 м-ге дейін) мұнара құрылымы (қазіргі биіктігі-11,2 м), оның корпусы тегіс жіңішкеріп, дөңгелек пішінде аяқталады. Жоспардағы шаршы камера (3,3-тен 3,3 м-ге дейін) салыстырмалы түрде кішкентай биіктікке ие (4,85 м), камера бояу мен ағартудың іздерін сақтап қалды (мүмкін бастапқы бейнесі).

Ескерткіш тақтатас тастарының қатарларына сазды ерітіндіні құю арқылы салынған. Ол бірнеше рет жөнделді, нәтижесінде революцияға дейінгі фотосуреттерге қарағанда бүкіл сыртқы беті қатты тартылып, қазіргі уақытта кірпішпен тегістелді. Камерада екі құлпытас (Қозы Көрпеш пен Баян Сұлу) орнатылған, үш сатылы кіреберіс қоса салынған, ескерткіштің айналасына кіреберіске апаратын жолға тас  төселген (диаметрі 20 м).

Ескерткіш қасиетті мәнге ие, өйткені әр түрлі халықтар арасында кең таралған дәстүрлермен байланысты ерте ортағасырлық сәулет өнерінің сирек кездесетін үлгісі бола отырып, бірқатар мәдени аспектілерді жинақтайды.