Руханиятты қолға алмасақ, ертең кеш болып қалуы мүмкін – Серікбол Хасан

Журналист, балалар ақыны Серікбол Хасан ұлттық идеология тұрғысынан биліктің кемшілігі қандай, тіл мәселесі неліктен шешілмей келе жатыр, кеңес кезеңінде ұрпаққа қазақи құндылықтар қалай сіңірілді, неліктен өз баламызбен өзіміз тіл табыса алмаймыз, балаға бағыт беріп, кітап оқуға қалай баулуға болады деген сауалдарға жауап берді.  

- Ұлттық идеологияны қалай түсінесіз?

- Әркім ұлттық идеологияны әрқалай түсінеді ғой. Менің ойымша, ұлттық идеология деген – мемлекеттік биліктің басқару тәсілінде ұлттық құндылықтарды, ұлттың мәдениетін, әдебиетін, басқа да ұлттың әртүрлі баға тұтар құндылықтарын басшылыққа алып, сол арқылы ел басқаруды түсіну. Біздің ұлттық идеологиямызда мемлекет құраушы ұлттың негізгі мақсат мүддесі жату керек. Сонда ғана идеологиямыз ұлттық сипатта орын алады. Ол әдебиетімізде, мәдениетімізде, БАҚ саласында, тіпті экономикада болсын халыққа тиімді әртүрлі жобалар болуы керек. Мысалы біз 30 жыл болды тіл мәселесін әлі күнге дейін айтып келе жатырмыз. Тілге байланысты әр әкімдікте, департаменттерде үлкен комитеттер бар. Бірақ тіл мәселесі әлі шешілмей келе жатыр. Өйткені біздің ұлттық идеологияда бір кілтипат бар, о баста жүйесі дұрыс құрылмаған сияқты. Әйтпесе бұл көтеретін мәселе болмауы керек. Мысалы ТМД елдерінен шыққан өзбектер, түркімендер сияқты басқа ұлттарды алып көрсек, оларда мұндай мәселе жоқ. Өзбекстанда өзбек тілінде ғана сөйлейді. Ол жердегі басқа ұлттың өкілдері өзбекті ұлты ретінде сезінеді, сол жердің тілінде сөйлеуге тырысады. Ал бізде, өкінішке қарай, соңғы бесжылдықта болып жатқан ұлтаралық әртүрлі қақтығыстар оны көрсетіп тұрған жоқ. Мысалы Жамбыл облысындағы дүнген ұлтын алайық. Ол жерде ол кісілердің қазақтың тілінде сөйлейін немесе балаларға бір қазақы тәрбие берейін, осы елдің азаматы ретінде өсірейін дегенін көрген жоқпыз. Мұның бәрі ұлттық идеологияның болмауынан шығып жатыр. Оның зияны бізге келіп тиіп жатыр. Сондықтан біз мемлекет құраушы ұлт ретінде бұл бағытты, өзіміздің құндылықтарды басты назарға алуымыз керек. Сонда еліміз сәл де болсын көркейіп, алға басады деп ойлаймын.

- Сонда ұлттық идеология қазіргі сәтте қандай болуы керек?

- Тіл мәселесі – идеологияның бір ғана көрінісі. Идеология барлық салада көрініс тапса деп ойлаймын. Билікте отырған шенеуніктерімізді ұлт мәселесі көбірек мазаласа, әдебиет, мәдениет және басқа да салаларда халыққа тиімді бағдарламалар ұсынып, жағдай жасаса, «халықтың әлеуетін қалай көтереміз деп» сол бағытта жұмыс істесе, бұл нағыз ұлттық идеологияның іске асқаны. Өкінішке қарай, тәуелсіздіктің алғашқы жылдарында туған 30-40 жастағы шенеуніктер идеологияның дәмін татпағандықтан, соның бір көрінісін көрмегендіктен, бізде көп қателік кетіп жатыр.

Мұстафа Шоқайдың «Кім қай тілде тілі шықса, пайдасын көбірек көрсе, ол ертең есейгенде сол тілге қызмет етеді» деген сөзі бар. Жасыратын ештеңесі жоқ бізде көбі орыс тілділер болған соң қазақ ұлтына қызмет етіп жатыр деп айта алмаймыз. Әлі күнге дейін министрліктер, әкімдіктерде болсын, ұлттық компанияларда ұлттық тілде сөйлеп жатқан ешкімді көрмейсің, ісқағаздардың өзі әлі де реттелген жоқ. Ұлттық идеология әлі де барлық салада көрініс тауып жатқан жоқ. Бұл мәселе қолға алынса, біздің әлеуметтік, экономикалық мәселелер өздігінен шешіледі деп ойлаймын. Егер билік халықтың үнін естіп, пікірін біліп, бұқарамен байланысын шынымен мықтап орнатса, ол да бір идеологияның іске асқаны деп білемін.

- Кеңес үкіметі әдебиетті идеология құралы ретінде пайдаланды ғой. Ол әдебиеттен, балалар әдебиетінен қалай көрініс тапты?

- Кеңес әдебиетінде бізде жетістіктер де, кемшіліктер де болды. Кеңес әдебиетінің басында шыны керек Сәкен Сейфуллин, Бейімбет Майлин, Ілияс Жансүгіров, Ахмет Байтұрсыновтар болды. Жазушылар одағын құрған кезде де сол кісілер болды. Кейіннен 1937 жылдың салқынымен біразы реппрессияланды ғой, бірақ сонда да қызмет етуге тырысты. Кеңес кезеңіне дейін «Қазақ» газетінде байқау жарияланып, «Қалың мал», «Бақытсыз Жамал» жазылды. Әйел теңдігі, жер мәселесі сияқты әр дәуірдің мәселесін жазушылар көтеруге тырысты. Сәбит Мұқанов, Мұхтар Әуезов,  Ғабит Мүсірепов, Ғабиден Мұстафин кеңес әдебиетіне қызмет етті. Бірақ ол кісілердің еңбегін тұтастай кеңес идеологиясының жемісі деп ысырып тастай алмаймыз.

Мұхтар Әуезов «Абай жолын» үлкен бір цензурадан алып шықты. Көп нәрселері кесіліп, сол кездегі цензурадан өтпегенімен, бізге Абайды танытты. Мұхтар Әуезов Абайды солай алып шықпаған кезде біз Абайды әлі күнге дейін танымас па едік?! Сондықтан ол кісілер барынша жолын тауып, әдебиетті сақтап қалды.

Бейімбет Майлиннің мектеп кезінде оқыған «Күлпаш» деген әңгімесін білеміз. Кеңес үкіметінің озбырлығын айшықтаған сондай шығарманың цензурадан өтіп, бізге жеткеніне таңғаламын. Яғни бұл сол кездегі жазушылардың ерлігі деуге болады.

Әбділдә Тәжібаевты да кеңес әдебиетінің өкілі ретінде қарастырамыз. Бірақ Мағжандар атылып, олардың өлеңін бермек түгілі атын айтуға болмайтын кезде Әбділдә Тәжібаев, қателеспесем, «Социалистік Қазақстанға» Мағжанның 2-3 шумағын жариялап, астына «осындай да өлең бола ма екен» деген секілді талқылап, тағы бір 2-3 шумағын жіберіп, пікірін білдіріп, мақала жазған. Оқып отырған адамға ол Мағжанды сынап отырғандай көрінсе де, сол арқылы ол Мағжанның тұтас-тұтас өлеңдерін жол тауып «Социалистік Қазақстанға» басып отыр. Одан кейін қалайша Әбділдә Тәжібаевты кеңес әдебиетінің өкілі деп жазғырасың?! Сол кездегі әдебиетшілердің шығармаларында кеңес идеологиясы болды. Бірақ барынша жымдастырып, дәнді себуге тырысты.

Әбділдә Тәжібаевтың еңбектері – әдебиеттің басында тұрған, бала кезімізден сүйіп оқыған шығармалар. Сапарғали Бегалин де балалар прозасының алдыңғы қатарында тұр. Бердібек Соқпақпаев та сол дәуірдің адамы. «Менің атым Қожа» шығармасындағы Қожа кеңес дәуіріндегі оқушы бала ғой. Кеңес одағы бәрін бір қалыпта тәрбиелегісі келді, бірдей тәртіпті, бірдей білімді. Қожа – қазақилығы, тентектігі бар, өзгеше бала. Ол кеңестің салып қойған қалпына түскісі келмеді. Сондай шығарманы ол кезде алып шығу да үлкен ерлік.

Сол шығарманы жазу барысында көп сөздерге тыйым салынған. Мысалы «пісіміллә» деген сөз ешқандай әдебиеттер мен газеттерде айтылмасын деген тыйым болған. Бірақ, байқасаңыздар, Қожаның әжесі «пісіміллә деп айтшы» деп Қожаға келеді ғой. Оны да шығармада білдірмей, астына салып жіберген. «Менің атым Қожадағы» Қожаның атын алып қарасақ, мағынасы «мен осы елдің қожасымын» деп тұр. Мысалы «Балалық шаққа саяхат» шығармасындағы бас кейіпкердің аты – Еркін. «Мен еркінмін» деп тұр. Сөйтіп кейіпкерлерінің атауының өзін алып қарасаңыз, сол уақыттағы идеологиямен күресіп жатқанын, барынша қазақы құндылықтарды, қазақы тәрбиені беруге тырысып жатқанын байқаймыз. 

- Сіз қиын кезеңді айттыңыз. Бабаларымыз қиыннан қиыстырып, бір жол тауып, сол ұлттық идеологияны ұрпаққа сіңіруге тырысқанын айттыңыз. Енді қазір тәуелсіз кезең. Ешкім бізді қыспаққа алып жатқан жоқ, егемендігіміз бар. Қазір балалар әдебиетінде идеология бар ма?

- Балалар әдебиетіндегі ұлттық идеология деп қарамайды бізде. Шыны керек, көп нәрсеге идеология деп қарамаймыз. Совет үкіметі кезінде киноның өзі, әдебиет идеология болды. БАҚ-тың өзі үлкен идеология болды. Баспахана деген кәдімгі бір үлкен пентагон сияқты жабық жер болды. Баспаханаларда үлкен-үлкен күзеттер тұрды. Өйткені баспаханада листовкалар тарататын. Қазір баспахананы ешкім қауіпті жер деп қарамайды. Өйткені қазір заман өзгерді, әлеуметтік желі бар дегендей. Нешетүрлі кино да түсіріліп жатыр. Сайқымазақ кино да, авторлық кино да түсіріліп жатыр. Ұлттық идеологияға деген көзқарас өзгеріп кеткен сияқты. Оның себебі – жоғарыда айтқан біздің билікке барған көптеген жастарымыздың, көптеген шенеуніктеріміздің сол ұлттық құндылықтармен қанып өспеуі. Егер сондай адамдардың ең болмаса оны, ең болмаса бесеуі билікте отырса, солар ұлтқа қызмет етемін деп, артына да ізбасарларын қалдырса, идеологияға қан жүгірер еді. Өкінішке қарай, ұлттық идеологияны әдебиеттен, мәдениеттен таппайтынымыз сол билікте отырған адамдардың кемшілігінен деп ойлаймын.

Мысалы өткенде Ақпарат министрлігі болуы керек Nickelodeon деген телеарнаның өнімдерін қазақшаға аударып береміз деп ақпарат жариялады. Бұл негізі қуанатын жағдай емес. Өйткені бұл арнаның басқа арналармен салыстырғанда ешқандай тәрбиелік мәні жоқ. Тіпті мультфильм кейіпкерлерін алатын болсақ, олардың ориентациясы да дұрыс емес. Губка Боб дегенді қаншама жаздым. Губка Боб пен Патриктың бір төсекте жатуы, не әйел не еркек екені белгісіз дүниені қазақшалап беріп, оны үлкен ақпарат деп айту дұрыс емес. Оған қарағанда басқа арналарда пайдалы мульфильмдер бар.

Кеше Асқар Омаров Түркияға барып-келіп мәдениет саласында түрік пен қазақ бірлескен жобаларды жүзеге асырамыз деп жазба жариялады. Соның астына бір жігіт «Түркия арналарындағы Түркия мультфильмдерін аударайық» деп жазып кетіпті. Шынымен де Губка Бобқа қарағанда түріктердің мультфильмдерінде кішкене мән бар. Біріншіден, тіліміз ұқсас, екіншіден діліміз бір, дәстүріміз ұқсас. Сондай дүниелерді сүзгіден өткізуіміз керек. Министрліктерде, Президент аппаратында қоғамдық кеңестер болуы керек. Сол жерлерде «осы дүниені ұсынамыз ба, экраннан өткіземіз бе» деген дүниелер болуы керек. Кинотеатрларымызда да сондай жүйе болуы керек.

Балаларды кинотеатрға Netflix-тің мультфильмдеріне апарғанда, шыны керек, мульфильмдер бұрынғыға қарағанда әлдеқайда дамыған, әсерлі, әдемі, сценарийі мықты. Бояуы, қимылы, барлығы дамып кеткен. Бірақ астындағы идеологияны қарасаң, шошисың. Мысалы өткенде «Я краснею» деген мультфильм шықты. Сонда бір жігіт басқа жігіттердің билегеніне құмартып отыр.

Бізде кейінгі кезде мультфильмдерде балаларға арналған шетел шығармалары аударылып жатыр ғой. Көбінесе әлемге танымал шығармалар. Бірақ кейбіреуі біздің ұлттық құндықтарға келмейтінін, мүлдем басқа бір кейіпкерлерді, солардың қимылын, сөздерін насихаттайтынын байқап қаламыз. Меніңше, қазақшаға аударған дұрыс, бірақ белгілі бір сүзгі, талап болуы керек. Әйтпесе оның бәрін қазақыландырып бергеннен қазақ тілі түзеліп кетпейді. Шетелдік кітаптармен сөрелерді толтырғанмен ол қазақша кітап болып есесптелмейді. Қазақ авторлары, аниматорлары мен иллюстраторларын, ақын-жазушыларының шығармаларын шығарумыз керек. Солар қазақтың ұлттық дүниесін шығарғанда ғана ол ұлттық құндылыққа айналады. Губка Бобты қазақша сөйлеткенмен, ол бәрібір қазақы культпен болмайды.

Жүсіпбек Аймауытов «Педагогика» кітабында «Балаға мұғалім, ата-ана сүзгі болуы керек» деп айтады. «Балалар ненің жақсы, ненің жаман екенін айыра алмағандықтан, «мынау – жақсы, мынау – жаман» деп бағдар беруіміз керек» дейді. Кеңес үкіметі кезінде Маяковский «Что хорошо, что плохо» деп өлең жазды. Қазіргі уақытта солай жазсаң, «бұл – дискриминация» деп айтады. Белгілі бір кертартпа ойлар пайда болады. Мысалы «Баға» деген өлеңім бар. «Бес алсаң, жақсы баласың, қолпаштауға болады» деген жолдарын «мынауың дискриминация» дейді. Балаға барынша бағыт-бағдар беруіміз керек. Бала өздігінен ненің жақсы, ненің жаман екенін білмейді. Сөреде тұрған кітаптың қайсысын оқу керек екенін білмейді. Сондықтан баланың қызығушылығына сәйкес кітапты таңдап беруміз керек. Көркем әдебиетті емес, танымдық әдебиетті ұнатып тұрса, оған сол танымдық әдебиетті алып беруіміз керек.

Балабақшада тәрбиешіге, мектепте мұғалімге баланың тәрбиесін жүктеп, балалардың тәрбиесімен айналыспағандықтан, кейін балалармен араласа алмай қаламыз. Көп ата-аналар өз балаларымен тіл табыса алмауы кішкентай кезінде бірге киноға барып, фильм көрмегеннен, бірге кітап оқымағаннан. Солай болмауы үшін көп мәселелерде біз балаларға көмекші болып отыруымыз керек. «Балдырған», «Ақжелкен», «Ұлан» деген балалар басылымдары бар. Олардың бар екенін балалар білмейді, егер де ата-аналары мен мұғалімдері айтпаса. Мұғалімдердің өздері сол баспаларды білмейді. Адам бала кезінде не кітап, не журнал, не газет оқымаса, есейген кезде мүлдем кітап оқымайды.

- Осы орайда «Ата-аналар баланы кітап оқуға қалай қызықтарады?» деген сұраққа жауап бере кетіңізші.

- Көп ата-ана оны бір мәселе көреді. Қазақта жақсы сөз бар ғой «Балапан ұяда не көрсе, ұшқанда соны іледі» деген. Көп нәрсеге өзіміз үлгі-өнеге болуымыз керек. Баланың табиғаты сол, ол әкесі, анасы, мұғалімі не істесе, соны қайталайды. Сондықтан баламен көп жұмыс істеу керек. Өзің жақсы кітап алып оқы, оқыған түсінігіңді айт, баланы қызықтыр. Ештеңеге қызықпайтын баланың болуы мүмкін емес. Баланың 3 жасқа дейін қызығушылығы қалыптасады. Психологтар «Баланың қызығушылығына байланысты миында инстинкт сияқты бөлігі болады, егер ол 3 жасқа дейін оянбаса, ары қарай оянбайды» дейді. Көп адамның ештеңеге қызықпайтыны, принципсіз болатыны, біреу сөз сөйлесе, бәрі соны қолдай кететіні содан болып жатыр. Өзім балалармен көп араласамын. Мектептерге барамын, кітапханаларда кездесулер өтеді. Өзім өлең жазу үшін олардың қызығушылықтарын білуім керек қой, олармен сөйлесемін. Сол кезде әр баланың қызығушылығы бар екенін байқаймын. Кейбір ата-аналар олай емес деп айтуы мүмкін, бірақ ол ата-ананың кемшілігі деп ойлаймын.

- Сіздің жауабыңыздан балалар әдебиетінде белгілі бір идеология жоқ екенін түсіндім.

- Оны айтпаппын ғой. Балалар әдебиетінде идеология деп қарамайды. «Сен осындай шығарма жаз, ұлттық идеологияға сай болсын, сол арқылы балаларды оятайық, мынандай құндылықтарды сіңірейік» деп онымен айналысып жатқан ешкім жоқ. Бізде жазып жатқан қаламгерлер әркім өзінің бағытымен жазып жатыр. Балалар әдебиетінде ағаларымыз, әпкелеріміз көбінесе өздерінің бала кезінде басынан өткендерін жазады. «Қазіргі балаларды зерттейік, олар неге қызығады, Z ұрпақ деген не, альфа ұрпақ деген не, не үшін олардың қызығушылыктары әртүрлі, қазіргі балалар неге еркін?» деген сұрақтар қойылмайды. Ал еркін балаларға еркін шығармалар керек. Еркін қаһармандар керек. Не үшін Marvel-дың қаһармандарын сүйіп көреді? Біз сондай бір шығармаларды тудыра алмай жатырмыз.

Тудыруға болады, оған авторлардың әлеуметтік жағдайы мұрша бермейді. Көбі журналистикада жұмыс істейді, журналистика – қара жұмыс. Ал әдебиет деген – шығармашылық. Бір шабыттанып, бір мұңайып, бір қуанып жазатын нәрсе. Қаламгерлерге мемлекет тарапынан жобалар жасалса, бағдарламалар дайындалса деймін.

Құндылықтарды зерттеп жатқан ешкім жоқ. Батыстың әдебиетін алатын болсақ, оларды белгілі бір зерттеу орталықтарында зерттеп, бір кейіпкер тудыру үшін психолог, педагог, методист жұмыс істейді. Барлығын зерттеп келіп, бір кейіпкер тудырады. Мысалы Пиксардың мультфильмдерінің бәрі солай жасалады. Кейінгі кезде қарасақ, сол мульфильмдерден шығыстың мотивтері байқалады, өйткені өздері сарқылды. Америка деген әртүрлі ұлттардың жинақталған жасанды мемлекеті ғой, оларда ұлт жоқ. Ал біздің бұрыннан келе жатқан сақ, ғұндардан қалған мотивтер соларда көрініс тауып жатыр. Мысалы «Эльза мен Анна» деген мульфильмде судың астынан шығатын жылқы Суын деген Каспийдің жағасында өмір сүретін біздің мифологиялық кейіпкер. Біз жайлап өзіміздің мифологиялық кейіпкерлерімізден айрылып бара жатырмыз. Егер мемлекет осындай шығармашыл адамдарына бұрынғы кеңес кезіндегідей жағдай жасаса, гонарар жақсы болып, шығармашыл адам сол қаламақысын алса, содан бір бала-шағасын асырайтын нәпақа тапса, сонымен ғана айналысу жеткілікті.

Біз өкінішке қарай сондай жүйе жасай алмадық. Сондықтан да әдебиетте идеологияға ешкім қарап жатқан жоқ. Мысалы Мәдениет министрліктері әдебиеттерді басуға қаржы бөледі. Олар да ешқандай талапсыз авторлардың қолында не бар, соны ешқандай сүзгіден өткізбей шығарады. Сондықтан мемлекет тарапынан сүзгіден өткізетін қоғамдық кеңес керек сияқты. Содан кейін авторлардың қаламақысын бір жүйеге келтіру керек. Өйткені көп қаламгерлер тіршіліктің тауқыметімен басқа салаға кетіп қалып жатыр.

- Сіз қазір журналистикада жұмыс істеп жатырсыз. Бірақ балалар ақыны деп танылғансыз, бірнеше кітаптарыңыз да бар. Сіздің тәжірибеңізде «балаларға осылай әсер ететін өлең жазып берсең» деген тапсырыстар болған жоқ па?

- Тапсырыстар болған жоқ. Бірақ жекелеген мекемелерден немесе жекеменшік баспалардан сондай ұсыныстар болды. Кейде мен көп жекелеген баспаларға ұсыныстар айтамын. Осындай дүние керек балаларға деп. Кейбіреуі қолдау тауып шығып жатыр, бірақ мемлекет тарапынан ондай болған жоқ.

Бізде батыс елдеріндегідей кітап нарығы реттелуі керек. Баспалар кітапты басып, соны сатып, баспа өзінің де автордың да жағдайын жасайтын деңгейге жетуі керек. Соңғы он жылдықта жақсы баспалар шығып жатыр. Аударма кітаптар, кейбір баспалар бұрынғы классикалық шығармаларды қайта басып шығарып жатыр. Баспалар авторлармен, әдеби агенттермен батыстағыдай байланыс жасаса, онда біздегі кітап нарығы, әдебиетіміз реттеледі. Он жылмен салыстырғанда, қазір кітапқа тауар ретінде қарай алады. Мысалы бұрын қаламгерлердің кітабы шықса, кітаптың құны жоқ еді. Ал қазір ешкім кітабын тегін бергісі келмейді, сатқысы келеді. Кітапқа құнды дүние ретінде қарап, сатып алса, адам оны оқиды, қастерлеп жоғары жерге қояды. Ал тегін нәрсенің қадірін біле бермейміз. Кітап нарығы дамып, баспа мен қаламгер арасындағы байланыс нығайса, баспа мен қаламгер бір-біріне тәуелді екенін және бір-бірін толықтыратынын түсінсе, оған бизнес ретінде қарап, пайда табуға болатынын білсе, көп нәрсе реттеледі деп ойламын. 

- Қазір сіздің екі өлең жинағыңыз бар. Оларды қалай шығарғаныңыз туралы тәжірибеңізбен бөлісесіз бе және өзіңіз өлең жазғанда белгілі бір идеологияны ұстануға тырысасыз ба?

- Алғашқысы 2010 жылы шыққан «Кәусар» деген кітап. Негізінен сол студент кезде жазған махаббаты бар, парасаты бар әртүрлі өлеңдер болатын. Сол кітап шыққан кезде Аманхан Әлім «Ақ желкен» журналына сұхбат берді. Сол кезде біраз ақын-жазушыларды сынады, соның ішінде мені де «Серікбол өлеңге салдыр-салақ қарайды» деді. Шынында да журнаистикаға кәсіп ретінде қарадым да, ал өлеңге хобби сияқты қарадым. Кейін «мықты-мықты ақындар, сенің жолыңды қуып келе жатыр. Жазсаң, солардан асырып жаз, жазбасаң, мүлдем жазба» деген принцип ұстандым. Сөйтіп балалар әдебиетіне кірісіп кеттім. Сол кезде Тұманбай ағалар «Балдырғанды» басқарып тұрған кезінде Ескен, Сұлтан ағалар әсер етті. Сол кісілердің алдына апарып өлеңдерімді көрсеттім. Кейбір өлеңдерімді түзетіп, бағыт-бағдар берді.

Бұрынғы және қазіргі қаламгерлердің көзқарасы өзгеше, оның себебі де белгілі. Z ұрпақ пен альфа ұрпақтың да талғамын ескермесе болмайды. Олар көп нәрсеге сыни көзқараспен қарайды. Бұрынғы классиктер Мұзафар Әлімбаев, Қадыр Мырза Әлі, Тұманбай ағаларымыз жақсы-жақсы өлеңдер жазды, бірақ қазіргі баллардың көзімен қарасақ, олар кейбір нәрселерді қабылдай алмайды. Психологиясын ескеріп, жаңа дүниелер жазу керек. Менің «Әкесінің қызы» кітабым кішкене осы балаларға, Z ұрпаққа ыңғайлы етіп жазылған. Қалай шыққанына оқырмандар баға бере жатар. Бірақ бірнеше кездесулерде балалар жақсы қабылдады, жатқа айтып жатты. Бұл – балалар әдебиетінде ең маңызды нәрсе, өлеңдердің балалардың жаттауына ыңғайлы болуы. Бала кезде жаттаған өлең санада мәңгі қалады. Ұйқасы, ырғағы мықты болып, кедір-бұдыр болмауы керек. Бала сүрінбеу керек, бала танитын сөз болуы керек. Оның бәрін қазіргі қалыпқа түсіру үшін он жылдай жұмыс істедім, шыны керек. «Ұлан», «Ақжелкенде» жүрген кезде жайлап кірістім. Әдебиет деген қазір кірісе салып, қазір ақын-жазушы болдым деген әңгіме емес.

«Әкесінің қызы» кітабының идеясы... Кәусар деген қызым бар бірінші сынып оқитын. Кішкентай болса да, екеуіміз көп ойланамыз, ақылдасамыз. Себебі оқырманым солар. Одан кеңес сұраған кезде әкесі мен қызының арасындағы дүниелер қайталана берді. Оның ішінде 19 өлең бар. Ол бір топырлатып 100 өлең сала салатын үлкен жинақ емес, одан қашу керек.

Қазіргі оқырман кітапты бір деммен оқып шығуы керек. Мысалы Әуезовтың бір әңгімесін қазір шығарсақ, бір ғана кітап қылып шығару керек. Тұманбай ағаның өлеңдерін жинақ қылып шығаратын болсақ, 15-20 өлеңін бір кітап қылып шығару керек. Иллюстрациясын әдемі қып шығарып, өлеңдерді үйлестіріп, бір кітап қылып шығаруымыз керек. Қазіргі балалардың талғамы сондай, бір кітапты алып, оқып қою керек. Біз де соған ыңғайлануымыз керек.

«Әкесінің қызы» кітабында 19 өлеңнің болуының символдық мәні бар. Оны кейіннен оқырмандар айтсын деп тығып қойдым. Бізде әке отбасында тәрбиеге араласпайтын бөтен адам сияқты. Бірақ әсіресе, қыз баланың тәрбиесінде әкенің рөлі маңызды болып тұр. Кітапта өлеңдер әр түрлі бағытта, бірақ бір жүйемен жазылған. Кейіпкер ретінде Айша деген қыз жүреді. Әкесі екеуі кітап оқиды, бірге ойнайды. Әкесі командировкаға кеткенде қызы сағынады. Әкесі бір нәрсені үйретеді, екеуі бірге қонаққа барады, бала оны оқыса өзінше түсінеді. Қонақжайлық, тәрбие, үлкенді құрметтеу, ата-әжесінің бата беруі бар ішінде. Қазақтың ұлттық құндылықтарын барынша өлеңнің астына салуға тырыстық. Бала өлең ретінде оқыса, үлкен адам өлеңнің астарында қандай мән-мағына жатқанын біледі. Мысалы кешегі жағдайда бала құлап бара жатты, оны үлкен адам астында құтқаруға тырысты. Жаныңды шүберекке түйіп отыратын жағдай. Сол үш минуттық дүниенің өзі қаншама адамға ерлік дегеннің не екенін түсіндірді, эмоция сыйлады. Бір үлкен кітаппен, бір кішкене видеомен де эмоция сыйлауға болады. Уақыт өте келе, сезім алу уақыты да кішірейіп бара жатыр. Сондықтан да мүның бәрін ескеру керек. Мысалы, сол кешегі Сәбиттің оқиғасы бір шығармаға сұранып тұр. Оны шығарма қылып жазуға да болады, видео ретінде де ұсынуға да болады. Әкім әртүрлі эмоция алады. Оның астарында өзің айтпақшы, ұлттық идеология жатыр. Қазақтың жігіті ондай жағдайда тез шешім қабылдауы, өзінің өмірін ысырып қойып, баланың өмірін сақтап қалуы ұлттық идеология деген осы. Осындай азаматтарымыз көп болса, ұлттық идеологиямыз дұрыс қалыптасты деген сөз.

- Кітаптың идеясын айттыңыз. Енді материалдық тұрғыдан қалай шығарғаныңызға тоқталсаңыз.

- Ол – үлкен мәселе. Өйткені былай кітаптарды шығару құнды ғой. Ал балалар әдебиетін шығару өте қымбатқа түседі. Балалардың кітапты визуалды түрде тартуы мен қабылдауына мән бересің. Ол иллюстрациялы кітап болу керек. Ал иллюстратордың әр суретінің өзінің құны бар. Мысалы «Әкесінің қызы» кітабына біз әрқайсысы 20 мыңнан 20 сурет салдырдық. Сонда тек суреттің өзіне 400 мың теңге кетті. Бір кітаптың құны – 1800 теңге. Дүкендерге кітапты 2-2,5 мыңнан береміз, ал олар үстіне бағасын қосып, 3,5 мыңнан сатылады. Жазушыдан қарағанда ортадағы делдалдар, иллюстраторлар көбірек табады. Сонда ең құны жоқ автордың өзі болып шығады. Осы нәрселерді реттеу керек сияқты. Әрине, суретші өз құнын белгілеп алған, оны жазғыруға болмайды. Өйткені, шыны керек, бізде иллюстратор табу қиын. Іздеп жүріп әрең табасың. Онда да бағыт-бағдар беріп отырып шығарасың. Ал бағалау жағына келген кезде сенің шығармаң суреттен кем түсіп тұрады. Мысалы мемлекеттік баспалардың ешқайсысы бір өлеңге 20 мың теңге гонорар төлемейді. Сондай кітаптарды көбірек шығарайық десек, ол біздің қалтамызға кәдімгідей салмақ болып тұр. Мемлекет кітабымызды шығаруға немесе шығарған кітабымызды кітапханаларға сатып алып, жәрдем жасаса, кітапқа салған қаржыны кішкене болсын ақтайтын болсақ деген ой. «Әкесінің қызын» біздің «Мүфтият» баспасы шығарды. Діни басқарманың қолдауымен жарық көрді. Қазір «Меломан» дүкендерінде, басқа да дүкендерде сатылымда тұр.

- Жыл сайын Мәдениет және спорт министрлігі өзекті әдебиеттер тізіміндегі кітаптарды мемлекеттің қаржыландыруымен шығарып жатады. Ол тізімде қандай кітаптар болады? Балалар әдебиеті бар ма?

- Менің түсінгенімше, ол тізім Кітап палатасы арқылы сұрыпталып жатыр. Былтыр «Фоллиант» баспасы арқылы бір кітабымды ұсынғанмын. Жақында сол баспадан хабарласып, мемлекеттің қолдауымен жарық көретінін хабарлады. Қандай кітап болатынын, формасы, структурасы қандай болатынын әлі ақылдасқан жоқпыз. Бірақ менің түсінгенімше, әлі күнге дейін мемлекет тапсырысымен басылатын кітаптарға дұрыс қаламақы қойылмаған сияқты. Өйткені ол бәрібір автордың еңбегін ақтай алмайды. Бұрыннан белгілі, елге танылған аға-әпкелеріміз басымдық алып кете береді, жастар ысырылып қалып жатады. Жалпы алғанда сол мемелекет тапсырысымен шығатын кітаптарда балалар әдебиетінің үлесі бар. Өлеңдерім талапқа сай болса, шығып қалар. Публицистік дүниелер, зерттеулер, мақалалар біраз жинақтап қойғанмын, соларды шығарсақ па деген ойым бар. Өлеңдерді кітап шығара қояйын деп жазған жоқпын, әлі де жүйелейін, өзімді дамытып алайын деп басылымдарда, «Мөлдір бұлақ», «Ұлан» газетінде, басқа да басылымдарда жарияладым. Елдің пікірін білу үшін әлеуметтік желідегі парақшаларымда жариялап қоямын. «Балапан» арнасында өлеңдерім анимация түрінде кетіп, жан-жақты насихаттауға тырыстым. «Әкесінің қызы» – бірінші рет кітап болып өлеңдерімнің шығып жатқаны. Мемлекеттің қолдауы болып жатса, шыға береді деген ойдамын. Жеке баспалармен де келісіп шығарғым келеді. Бірақ әңгіме оның құнына келіп тіреледі. Егер қалтасы қалың адам болатын болса, шығаруға болады.

- Сонда мемлекеттік тапсырыспен шығатын кітаптарда қаламақы қандай?

- 1000 кітап шығарсаң, соның 100 кітабын береді. Болды, сонымен шешіледі. Қаламақың 100 мың теңгедей. 100 кітабыңды сатасың ба, біреуге тегін бересің бе, ол – өзіңнің шаруаң. Менің осы уақытқа дейін 3 кітабым мемлекеттік тапсырыспен шықты. Солардың барлығы солай болды.

- Түсінікті. Біз сұхбат барысында «Балдырған», «Айгөлек», «Ақ желкен» сияқты балалар журналдарын айттық. Қазір ата-аналар балаларын ондай журналдарға жазуы сирек. Бәлкім ол журналдарға балаларға тартымды болу үшін қазіргі заманға сай жаңашылдықтар енгізу жетіспейтін шығар, қалай ойлайсыз?   

- Иә, ондай мәселелер де бар шығар. Бірақ әр басылымның өзінің алдына қойған бағыты болады. Мысалы «Мөлдір бұлақ» журналы балалар шығармашылығын, яғни олардың жазған әңгімелерін, өлеңдерін көбірек береді. 70 жылға таяп қалған тарихы бар «Балдырған» журналы о баста балаларға арналған қаламгерлердің шығармаларын береді. Балалардың кітапқа деген талғамын біліп тұрмыз ғой, сол сияқты басылымдарды да талғамға сай реттеуіміз керек. Балалар басылымдарында салынып жүрген суреттер де тартпайды, сондықтан ол жердегі суреттерді де иллюстрация түрінде берсек. Балаларға тек әдеби емес, әртүрлі танымдық дүниелермен, тәсілдермен жеткізуміз керек. Мысалы бізде қазақы комикстер жоқ қой, пьесса жазатын адамдар жоқ. Балалар басылымдарын адамдардың алмау себебі балалар өздері шешім қабылдай алмайды ғой, оларға міндетті түрде ата-анасы ақшасына алып береді. Дүкеннен ойыншық көрсе алып беруі мүмкін, ал ол көз алдында кітап дүкенінде қандай кітап, қандай басылым бар екенін білмейді ғой. Сондықтан ата-аналар балаларды басылымдарды сатып алып, жазылуға бағыттап отыруы керек. Сол басылымдарды оқыған балалардың тілі дұрысталады, бір жерге барғанда ойын анық жеткізе алатын болады, эссе жаза алады. Мысалы «Жұлдыз» журналы кезінде 200 мың таралыммен шығып, әр қойшының қонышында жүрді деп айтамыз. Сол қойшылармен сөйлесе қалсаң, қандай білімді адамдар. Ол кезде интернет жоқ, білімді сол басылымдардан алды. Басылымдар білімнің көзі болуы керек. Интернетте пайдалы да, пайдасыз да дүние бар. Оны реттей алмай жатырмыз. Ал басылымдарда оны реттеуге болады. Мысалы «Пионер» басылымында Ә.Қастеев суретті қалай салу керек екені туралы айдар жүргізген. Ал Ғ.Мүсіреповтің әңгіме жазуды қалай бастау керегі жөнінде «Қаламгер лабораториясы» деген айдары болған. Соны жаңғырту керек. Қазір технократтардың заманы ғой, әртүрлі мықты технарьлар өздерінің білімімен неге бөліспеске? Басылымды сол бағытта шығарсақ, балалар міндетті түрде қызығады деп ойлаймын.

- Яғни балалар әдебиетін идеологияға сай дамытқымыз келсе, оған мемлекет қаржылық жағынан көбірек көмектесуі керек, солай ма?

- Иә. Ұлттық идеология не дегенге жауап берген кезде айттық қой, мемлекеттік биліктің ұлттық құндылықтарға негізделген басқару түрі деп. Яғни мемлекет халықтың сауатты, білімді, технократ болып шығуын қаласа, онда сол салаларға қаржы бөлуді тоқтатпау керек.

Назарбаев зияткерлік мектебінде бір шарада болдық. Сол жерде мұғалімдер «балалардың шығармашылығын дамытқымыз келеді, бірақ ол аттестация кезінде ескерілмейді. Бізге басқа нәрселерге мән беріңдер деп айтады» деген мәселені көтерді. Ал негізгі мәселе балалардың шығармашылығын дамыту ғой. Олардың шығармашылығын дамытсақ, ол тек жазушы болу ғана емес, балаларды өнерге, ғылымға баулысақ, сол Илон Масктер мектептің табалдырығынан шығады ғой. Сондықтан мемлекеттік құрылымдардағы жүйені реттеп алу керек сияқты. Сонда ұлттық идеологияға негізделген жұмыс жүреді. Сөзіміздің тоқ етері, біздің билік, қазір қалыптасып жатқан жаңа Қазақстан руханиятқа мән беруі керек. Өйткені сыртқы өркениет көп әсер етіп жатыр. Біз бұрын естімеген нешетүрлі өркениеттің ұшқындарын көріп жатырмыз. Мысалы феминизм деген ұғым шықты. Ол былай қарағанда дұрыс нәрсе. Бірақ бізде радикалды феминизм, «маған күйеу керек жоқ, бала керек жоқ» деген ұстанымдар шықты. Бұл ұлттық құндылықтарымызды аяқ асты етіп жатыр. Бізде мемлекеттен қолдау болмағандықтан, сырттан әртүрлі қорлардың гранттары бөлініп жатыр. Әріптестеріміз сол қорлардағы қаржыны игеру үшін бізге батыстың қажетсіз идеологияларын енгізіп жатыр. Сондықтан сол идеологияға төтеп беретін біздің ұлттық идеологиямыз болуы керек. Егер біз қазір идеологияға мән беріп, руханиятты қолға алмасақ, онда ертең кеш болып қалуы мүмкін.   

Сұхбаттасқан Жансая Қамбар