Президент Қасым-Жомарт Тоқаев Қазақстан халқына арнаған алғашқы Жолдауында «Біздің ортақ міндетіміз – адамдардың барлық сұраныстарына тез жауап беретін «еститін» мемлекет тұжырымын жүзеге асыру, тек диалог арқылы үйлесімді мемлекет құруға болады» деген болатын. Осы орайда, қоғамдық процестердi зертттеу орталығының басшысы Гауһар Мысаевамен сұқбаттасқан едік. Мархабат!
Ruh.kz: Сәлеметсіз бе, Гауһар Айдарханқызы! «Еститін мемлекет» тұжырымдамасы – халық тарапынан әрекет ететін билікке деген сенімді орнату мен нығайтуға негізгі екпін жасалатын басты стратегиялық элемент болып табылады. Осы туралы ойыңыз? Жалпы «Халық үніне құлақ асатын мемлекет» деген ұғымға түсінік беріңізші.
Гауһар Мысаева: «Халық үніне құлақ асатын мемлекет» қағидатын мен тыңдау призмасы арқылы қарастырамын. Билік пен қоғамның өзара әрекеттестігі диалогқа негізделген және егер екі тарап осы дискурста бір-бірін естіп, түсінсе, онда мұндай құралдың тиімділігі туралы айтуға болады. Мысалы, отбасында қарым-қатынас екі адамның бір-бірін тыңдауына негізделген. Егер біреуі естіліп, екіншісі немқұрайды болып қалса, онда мұндай отбасы ерте ме, кеш пе ыдырайды. Дәл осындай ұқсастықты қоғам мен билік коммуникацияларды қалай құратындығымен жасауға болады. Егер тараптардың бірі екіншісін «естімесе», онда мемлекет ерте ме, кеш пе өзінің тұтастығын жоғалтады.
«Халық үніне құлақ асатын мемлекет» тұжырымдамасына енгізілген коммуникацияларды құру мәдениеті де маңызды фактор болып табылады. Мәдениеттің негізгі компоненттері – сенім, бақылау және диалог. Осы үш китке сүйенген кезде қазақстандық қоғам өзгерістерге сене алады. Билікке сенім білдіру, қоғамдық кеңестер институтының көмегімен бақылауды жүзеге асыру және коммуникациялармен алмасудың қазіргі заманғы нысандары арқылы диалог құру барлық мүдделі тараптардың қатысуымен ғана пәрменді болады. Шамдар, жолдар, сумен жабдықтау және т.б. жоқ шағын ауданда ешкім келмейді және өзгеріс жасамайды. Қараусыз қалған қоқыс үйінділерінен немесе бос жерлерден абаттандырылған парктер мен қалалықтардың демалатын орындары қалай өскенінің мысалдары Қазақстанда да бар. Осы бағытта үлкен жұмыс атқарған, бірақ журналистердің назарынан тыс қалған адамдарды ренжітпеу үшін оларды келтірмеймін.
Ruh.kz: «Еститін мемлекет» стратегиялық даму жоспарының аналитикалық есебі туралы және конференцияның нәтижесі туралы айтсаңыз.
Гауһар Мысаева: Талдамалық есеп Қазақстан Республикасының салалық заңнамасын оның ақпаратқа қол жеткізу саласындағы талаптарға, стандарттарға және қағидаттарға сәйкестігі тұрғысынан зерделеу призмасы арқылы жасалды. Сарапшылар қауымдастығымен бірлесіп 6 сала қаралды: қаржы, экология, жер ресурстары, білім беру, әлеуметтік қорғау, денсаулық сақтау. Іс жүзінде қызмет алушылармен 30-ға жуық онлайн-кездесу өткізілді және олардың қолжетімділігі туралы сауалнама жүргізілді. Әрбір сарапшы жағдайға қатысты өз ұсынысы мен көзқарасын білдірді, сондай-ақ тақырыптық пікірталас алаңдарын модерациялады.
«Халық үніне құлақ асатын мемлекет» тұжырымдамасын сарапшылар пулына қатысушылар цифрлық технологияларды алға шығаратын, ал ел дамуының басты бағыты ашықтыққа «қайта жүктеу» болатынын көрді. Пандемия уақытында, қолданыстағы механизмдердің беріктігі сыналған кезде бүкіл әлем көп деңгейлі сынақтарды шешуден сабақ алды. Қоғамдық қатысу, қоғамдық бақылау, қоғамдық бағалау призмасы арқылы «белсенді мемлекет» моделі ұсынылды. Осы мақсатқа қол жеткізген жетістіктер ретінде электрондық және мобильді үкіметті дамыту, электрондық нысанда көрсетілетін мемлекеттік қызметтердің өсуі атап өтілді. Технологиялардың дамуы мен цифрлық экономикаға көшу мемлекет пен халық арасындағы қатынастардың жаңа форматын талап етеді, мұнда мемлекеттің негізгі сапасы «проактивтілік» болады.
Бұл тәсіл не береді? Осы форматта қоғамдық қатысу нақты азаматтардың күрделі өмірлік жағдайларын шешуге жергілікті қоғамдастықтардың, қоғамдық кеңестердің, азаматтық белсенділердің кеңейтілген қатысуы призмасы арқылы атқарушы органдар ұсынатын жобаларды талқылау процесін, рөлі мен маңызын түбегейлі қайта қарауды талап етеді. Азаматтар жаңа мүмкіндіктер туралы ақпарат алып, үкіметтік-өңірлік жобаларды дамыту бойынша өз түсініктемелері мен ұсынымдарын орналастырады. Сондай-ақ ұсынылған жобалар шеңберінде өздерін қызықтыратын мәселелер бойынша электрондық консультациялар ала отырып, белсенді қатысушы бола алады. Мұнда азаматтар арасында сындарлы белсенділікті дамытудың негізі қаланатын болады. Белсенділіктің бұл түрі жергілікті республикалық биліктің іс-қимылын түзету арқылы азаматтық бастаманы дамытуға, сондай-ақ әрбір өңірдің тыныс-тіршілігіне қолайлы жағдай жасауға мүмкіндік береді. Мұндай кейстер қазір жергілікті жерлерде шешілуде және бұл бастамалардың дұрыстығына сенімділік береді.
Ruh.kz: Тұжырымдаманың халыққа берері не? Пайдасы, мәні.
Гауһар Мысаева: Ұсынылған «проактивті мемлекет» моделі тек цифрлық емес. Ол көп арналы принцип бойынша цифрлық форматта, жеке сапармен және телефон арқылы құрылатын болады. Қызмет көрсету нысандары мен түрлері туралы халықты хабардар ету, телефон консультацияларын көрсету азаматтар өз құқықтары мен мүмкіндіктерін іске асыра алатын кезде ұялы байланысты пайдалану жөніндегі өзара іс-қимыл сияқты жетілдірілетін болады.
Ұсынылып отырған модель атқарушы билікке әдеттегі ресми шеңберден шығып, халыққа жақын болуға мүмкіндік береді. Сонымен қатар ол министрліктер мен ведомстволар арасындағы қызмет көрсетуді интеграциялаудың үлкен деңгейіне қол жеткізу бөлігіндегі ынтымақтастықты нығайтуға қызмет етеді. «Бір өрісте» билікпен жұмыс істеу мүмкіндігі жақын арада айтарлықтай жеміс әкелуі мүмкін, ал диалог барлық қақтығыстарды шешуге әкеледі. Шешімдерді бірлесіп іздеу, ортақ жауапкершілік және ашық хабар тарату процестің әрбір қатысушысының бүкіл қоғам алдында өзіне жауапкершілік алуына әкеледі. Мұның бәрі бұрын «жоғарыдан» қабылданған шешімдерді қалдырады, ал болашақта әркім белгілі бір елді мекенге айтарлықтай пайда әкелетін шешімдер қабылдау процесінің қатысушысы болады, мейлі ол халықтың өсуіне болашағы жоқ мектеп салу болсын немесе екі ауылды байланыстыратын көпір болсын және өмірлік байланыс үшін қажетті қашықтықты азық-түлікпен қамтамасыз етуден бастап жұмыс орындарын құруға дейін қысқартады.
Әр белсенді азамат өзінің құқығын жүзеге асыруға мүмкіндік беретін қоғамдық қатысу сегментін өз бетінше таңдай алатын кезде бұл модельде қоғамдық қатысу мен бақылаудың тиімділігі сөзсіз. Сондай-ақ бұл азаматтардың білім деңгейін арттыру және білім жинақтау арқылы елдегі адами капиталды белсенді дамытуды талап етеді. Бірте-бірте, біздің қоғам өзара «естіген» бола отырып, іс-әрекетке бағытталған, дәлелденген тәсілдерге ауысады. Ал адамнан сұрау түрінде «импульс» алу нақты әрекеттер арқылы белгісіздік дәрежесін төмендетеді.
Ruh.kz: Уақытыңызды бөліп, сұқбаттасуға келісім бергеніңізге көп рақмет!
