Қазақстан тәуелсіздікке қол жеткізгеннен кейін этнодизайнға деген қызығушылық айтарлықтай артты. Бұл ғалымдарға қазақтардың ұлттық көркемдік мұрасын түсіну мен қорғауға бағытталған зерттеулерді неғұрлым толық көлемде жандандыруға мүмкіндік берді. Күрделі тарихи-мәдени және өнертану мәселесін білдіретін символдар арқылы халықтың дүниетанымының көрінісі ретінде ою-өрнектің қалыптасу және біртіндеп даму себептері ерекше қызығушылық тудырады. Халыққа тән ою-өрнек өнерінің стильдік ерекшеліктері оның мәдениетімен, әсемдікті сезінуімен және ұлттық ерекшеліктерімен тығыз байланысты, сондықтан ғалымдар – өнертанушылар, мәдениеттанушылар – оны әрбір нақты ұлттың өмірі мен тұрмыс-тіршілігімен тікелей байланыстырады.
Ою-өрнектер – көне халық өнерінің бір түрі. Бұл өнердің бастауы ежелгі дәуірден келеді. Ою-өрнектердің сюжеттік мазмұны мен атауы әрбір жаңа дәуірдегі халықтың өмірлік бағдары мен тұрмыс-тіршілігінің ерекшеліктеріне қарай өзгеріп, жетілдіріліп отырды. Әр дәуірдің даму деңгейіне қарай шеберлердің – ою-өрнек жасаушылардың стилінің ерекшеліктері де өзгеріп отырды. Ою-өрнек тілімен айтсақ, олар әлі де ашылмаған көптеген құпияларды сақтайды. Басқаша айтқанда, көптеген ою-өрнектердің тотемдік және сиқырлы таңбалары мен семантикалық мағыналары әлі ғылыми тұрғыдан дәлелденген жоқ [1, б. 5-10].
Л.Ф. Фокина семантиканың пайда болу құпияларының бірін ашуға көмектесті: «Жануарлардың шынайы бейнелерімен қатар қарабайыр адам өзін қоршаған дүниені жеткізу үшін шартты белгілер мен геометриялық фигураларға ұқсас сызықтардың комбинацияларын қолдана бастайды. Осылайша математикалық семантиканың негізі қаланады. Реалистік бейнені схематизациялау бірте-бірте бұл белгілердің абстрактілі геометриялық бейнелеріне әкеледі, бұл әшекейлеу әдісі ретінде ою-өрнектің жасалуына негіз болды».
Алайда бұл эстетикалық құбылыстың генезисі мен даму динамикасы арнайы зерттеудің тақырыбы емес, ою-өрнек көбінесе бейнелеу өнерінің дамуының белгілі бір тарихи кезеңі ретінде қарастырылады. Ою-өрнек өнерінің ерекшеліктерін игеру және жүзеге асыру ұзақ уақыт бойы көркемдік практикамен шектелді. Әр түрлі өнер түрлерінің табиғаты мен ерекшеліктерін теориялық тұрғыдан түсінудің пайда болуы мен қалыптасуы кезеңінде ою-өрнек теориялық тұрғыдан тәуелсіз, дербес объект ретінде ерекшеленбеді. Ою-өрнек бейнесінің эстетикалық мәні мен ерекшеліктерін түсінудің маңызды аспектісі – жанама көздерге негізделген «ою-өрнек» және «декор» терминдерінің этимологиясын құру – «сұлулық» және «безендіру» категорияларының арақатынасына қатысты және көркемдік мәдениеттің дамуының әртүрлі кезеңдерінде безендіруге қойылатын критерийлерді көрсететін эстетикалық трактаттар мен жеке фрагменттер».
Алғашқы қауымдық қоғамның қойнауынан бастау алған ою-өрнек эстетикалық әлеуметтік қажеттіліктер мен көркемдік элементтерді меңгергенге дейін ұзақ эволюциялық жолдан өтті. Кемелдік гармониясы, белгілі бір реттілік, динамика – дүниенің көркемдік дамуын, шығармашылық шындықты қабылдаудың салдары. «Кез-келген ою-өрнек күрделі әрі оңай қабылданады. Ою-өрнекті қабылдаудың жеңілдігі бөліктердің үйлесімділігі мен пропорционалдылығына негізделген; күрделілік құрамдас элементтердің құрылымы мен санына байланысты».
Пішіндердің алуан түрлілігіне қол жеткізген неолиттің эстетикалық мәдениетіндегі ою-өрнектің басым позициясы пластикалық өнердегі нақты бейнелеу формаларының дамуымен өзгерді, танымдық маңыздылығы төмендеді, дегенмен пластикалық шығармашылық жүйесіндегі маңызды реттеуші және безендіруші рөл сақталды. «Әр дәуір, стиль, дәйекті түрде анықталған ұлттық мәдениет әр түрлі ою-өрнек жүйесін дамытты; сондықтан бұл шығармалардың белгілі бір уақытқа және белгілі бір елге жататындығының сенімді белгісі».
Қазақ ою-өрнек өнерін мақсатты түрде зерттеген алғашқы авторлардың бірі – ХХ ғасырдың басында Қазан төңкерісінен кейін Маңғыстауға жол тартқан неміс ғалымы Р. Карутц. Сол жылдары мемлекеттік аппаратты ғана емес, мәдениет саласын да қамтыған «қоныс аудару» саясаты жүргізілген кезде қазақ ою-өрнегінің семантикасына арналған «Маңғышлақтағы қырғыздар мен түркімендер арасында» атты арнайы еңбек пайда болды, онда қазақ ою-өрнектерінің негізі ретінде қошқар мүйіз бейнесінің теориясы талқыға түсті. «Алайда, мүйізді бұйраның рөлін асыра сілтеп, Р. Карутц сәндік өнердің барлық алуан түрлілігі тек жануарлардың мотивтеріне қатысты екенін айтып, мұны олардың көшпенділер өміріндегі маңызды рөлімен түсіндіреді. Жеке ою-өрнек композицияларының рөлін бұлай әсірелеу оған қазақтың ою-өрнек дәстүрінің мәні мен генетикалық тамырын толық түсінуге және бағалауға мүмкіндік бермеді. Р.Каруцтың ұқсас деп көрсеткен кейбір ою-өрнек мотивтерінің ұқсастығына негізделген қазақ оюының ирандық шығу тегі туралы тұжырымы даулы сияқты. Оның үстіне автор соңғы орта ғасырлардағы ирандық үлгілерді зерттегендіктен, қазақ ою-өрнегін осы кезеңнен ерте қалыптаспаған құбылыс деп айқындаған».
Осы орайда қазақ ою-өрнегінің шығу тегі, ерекшеліктері, символизмі бірқатар зерттеушілерді (Қ. Бәсенов, И. Ибраева) алаңдатты. Археологиялық материалды кеңінен қолдану И.Ибраеваға қазақ ою-өрнегіндегі өзіндік ерекшеліктерді де, қазақ ою-өрнегінің мазмұндық жағының ою-өрнек жүйесінің қалыптасуын да анықтауға мүмкіндік берді.
Мотивтердің мазмұндық жағы тақырыбын жалғастыра отырып, кілем композициясын жиектеуде соңғы рөлді атқаратын қазақтар «сынар мүйіз» деп атаған қарапайым өрнекті мысалға алайық. М.С. Мұқанов «сыңар мүйізді» «бір мүйіз» деп аударады, бірақ бұл аударма дұрыс емес. «Сыңар мүйіз» сөзі, яғни жалғыздық немесе сыңарынан айырылған дегенді білдіреді.
Кейбір авторлар Р. Карутцтың қателігін қайталай отырып, көбінесе ХХ ғасырда сол кездегі археологиялық және этнографиялық деректермен негізделген, көшпелі қазақ мәдениетін өзіндік құндылық ретінде емес, тек Иран мәдениетінің жеке саласы ретінде қарастырады. Сонымен Е. Р. Шнейдер қазақ ою-өрнегінің өзіндік ерекшелігін және қазақтардың киіз бұйымдарының көркемдік ерекшелігін жоққа шығарып, былай деп жазады: «Қазақ ою-өрнегі – бұл бүкіл түрік көркемдік мәдениетінің түпнұсқа түрде жасалған кесіндісі, оның тамыры Иран әлемінен шыққан». Анықтаманы тұжырымдай отырып, символизмді талдай келе, Е. Р. Шнейдер қазақ ою-өрнегінің барлық байлығын Иранның «әлем ағашы» мотивіне балады, осылайша көшпелі мәдениеттің Иран әлемі мәдениетімен байланысын ерекше атап өтеді.
Қазақ ою-өрнегін зерттеудегі олқылықтардың орын алу себебі – күрделі сипатын, декордың символдық бейнелерін ескермей, ою-өрнек мотивтері мен элементтердің салыстырмалы түрде заманауи атауларына шектен тыс сүйену. Демек, «қошқар мүйізі» әшекейлік мотивтерін ашудағы үстемдік бастапқыда болжам ретінде айтылып, кейінірек догмаға айналып, абсурдтық деңгейге дейін жетті.
Ою-өрнектің семантикасы мәселесіне қайта оралып, қазақ халық өнерінің түп-тамырын зерттеу мәселесіне тоқталатын болсақ, бұл мәселені бірқатар тарих зерттеушілері сақ дәуірінен бері талдап келе жатқандығын назардан тыс қалдыруға болмайды. Бұл сөзсіз дала халықтарының, атап айтқанда қазақтардың мәдениетінде елеулі із қалдырды, бірақ оның бастауы емес. «Қазақ көшпелі мәдениетінің өзіндік \ ерекшелігін анықтайтын ою-өрнек жүйесінің құрылымдық негізі әлдеқайда ерте қаланған. Оны тастардағы суреттер, неолит қыш ыдыстары, зергерлік бұйымдар, қола және темір дәуіріндегі металл бұйымдар және басқа да көптеген мысалдар сияқты ежелгі мәдениет ескерткіштері растайды.
Ою-өрнектің семантикалық мағынасын зерделеу, оның дүние туралы түсініктермен тығыз байланысын ашты. Әрине, олар шаруашылық өмір салтымен қалыптасты. Кейбір зерттеушілер ою-өрнектің мағынасын эмоционалды деңгейде жан-жақты түсінуді ұсынады: армян зерттеушісі Зетор Тараян «ою-өрнектің семантикалық қасиеттері» теориясын жасады, бұл «оның белгілі бір көңіл-күйді тудыратын ерекшеліктері» дегенді білдіреді. Атап айтқанда: мөлшері, түсі, энтропиясы, ырғағы, симметриясы, тегістігі және т. б.
Қазақ ою-өрнегінің кейбір элементтерінің семантикалық мәнін, сондай-ақ негізгі дәстүрлі мотивтерінің «автохтония» дәрежесін қарастыра отырып, қазақстандық зерттеушілердің көпшілігі бұл мотивтің сөзсіз жергілікті шығу тегі туралы айтады (мысалы, әдебиетте «қошқар мүйіз» терминімен белгілі ою-өрнек) деген қорытынды шығаруға болады.
Ою-өрнек мотивтерінің шектеулі визуалды қатар арқылы (мысалы, белгілі бір) бір-бірімен байланысты емес түрлі идеяларды білдіруге болатынын байқаймыз, яғни оның полисемиясы туралы айтып отырмыз. Демек, суреттің мағынасын іздеу кезінде тек оның атына немесе қолөнершілердің түсініктемесіне сүйену қате, өйткені: өрнектердің атаулары әрдайым сәндік мотивтерден де көп (мысалы, толқынды сызық – су, жылан, зигзаг мағыналарына саяды).
Атаулары көбінесе сыртқы ұқсастыққа негізделіп, белгілі бір сюжеттен әлдеқайда кеш пайда болады. Халық ою-өрнегі енді тек этнографиялық факт немесе қалыптасқан құбылыс ретінде емес, тарихи-этнографиялық дереккөз, көбінесе этникалық идентификатор, этногенезді түсінудің өзіндік кілті ретінде қарастырылады.
Бірқатар авторлар ою-өрнек жүйесінің тұрақтылығын, оның сәндік-қолданбалы өнерде әр алуан түрлері мен формаларының өзгермейтіндігі туралы тезисті алға тарта отырып, мұны діни себептермен түсіндіреді: «Ислам дінінің үстем идеологиясының орнығуымен тірі тіршілік иелерінің бейнелері толығымен дерлік жойылады, заттардың жалғыз безендірілуі стильдендірілген ою-өрнек болып қала береді».
Халықтық ою-өрнек қалыптасуының көп ғасырлық тәжірибесін түсіну, оның құрамдас бөліктерінің ажырамас бірлігі мен тұтастығында қарастырылуы керек.
Халық қазынасына айналған үйлесімді орындалған ою-өрнектерде халықтың тарихы, дәстүрлері, әдет-ғұрыптары мен өмірі шынайы бейнеленген. Оны символмен құралған өзіндік шежіре деседе болады. Ою-өрнектің қолданылуы белгілі бір ережелерге бағынды. Мысалы, бас киімге қолданылатын ою-өрнектер сыртқы киімге, шалбарға қолданылмады. Яғни «ит құйрығы» ою-өрнегі ешқашан бас киімде қолданылмаған. Сыртқы киімге, қыздардың көйлектеріне гүл немесе қарлығаш тәрізді ою-өрнектер қолданылған. Баланың киіміне қой мүйізі, жебенің ұшы, бүркіт түріндегі ою-өрнектер қолданылған.
Геометриялық өрнектердің (шаршы, шеңбер, жарты шеңбер, сопақ, ирек сызықтар, ромб, үшбұрыш, крест) әртүрлі вариацияларының басым болуына түзу сызықтар кескіні маңызды үлес қосты. Пішіндердің символикасын белгілермен, әлемнің құрылымы туралы идеялармен, есте сақтау оңай, мысалы, шаршы – жер, шеңбер – күн, үшбұрыш – таулар, свастика – күн қозғалысы, спираль – даму, қозғалыс және т.б. Алайда олар белгілі бір руға жататындығы туралы ақпараттық функцияны да атқаруы мүмкін.
Тарихта біз ою-өрнектердің шексіз алуан түрлерін кездестіреміз: геометриялық, гүл тектес, зооморфтық, астральды, күрделі эпиграфиялық және т.б. қарапайым өрнектерден күрделі түрлеріне дейін.
Н.А. Емшанова чех халық мәдениетінің белгілі зерттеушілерісі Йозеф Выдра тұжырымдаған ою-өрнектің төрт негізгі қызметін келтіреді: 1) конструктивті – ол объектінің құрылысын анықтайды және кеңістіктікті түсінуіне әсер етеді; 2) эксплуатациялық – ол затты пайдалануды жеңілдетеді; 3) репрезентативті – ол объектінің құндылығы туралы әсерді арттырады; 4) психикалық – ол өзінің символдық қасиетімен адамға әсер етеді, сөйтіп, оны толғандырады немесе тыныштандырады». Халық өнері мен халық өнеріндегі ою-өрнек қашанда мақсатқа пайдалы болған және оны түсіндіру өз мәні бойынша қазіргі эстетика қағидаларына сәйкес келеді. Ою-өрнекті зерттеудегі күрделі мәселелердің бірі – оны ашу және оның бастапқы шығу тегін, сондай-ақ белгілі бір этникалық топқа жататындығы анықтау.
Халықтың ерекшелігін айшықтайтын бұл өнер онымен бірге дамып отырады. Халық шеберлері әр ою-өрнекке лайықты рөл таба білген. Ертеде тас пен ағашқа қолданылған әшекейлер ақырында киіз төсеніш, алаша, кілем және басқа да тұрмыстық бұйымдарды безендіре бастады. Белгілі бір мағынаға ие рулық символдар – таңбаның арқасында әртүрлі мәліметтер жеткізілді. Қолда бар этнографиялық мәліметтерге сәйкес, таңбаның прототиптері, қарапайым геометриялық фигуралар ( шеңбер,шаршы, бұрыш, үшбұрыш және т.б.), қасиетті пиктограммалар, құстар мен жануарлар, тұрмыстық заттар, құрал-саймандар, қару-жарақ және ат әбзелдері белгілі бір өмірлік қажеттіліктен туындаған ақпарат тасымалдаушылардың бір түрі болды. Ою-өрнекті түсіру – қолданбалы өнердің бір бағыты. Ою-өрнектерді қолданудың көптеген әдістері бар: кесте тігу, киіз басу, жасырын тігіс, шілтер безендіру. Тоқу, тігу, сырлау, сүйекті өрнек салу, күмістеу, бедерлеу сияқты әдістер қолданылмайтын сала жоқ. Олар күнделікті өмірде, өндірісте, құрылыста, мәдениет саласында, сәулет өнерінде кеңінен қолданылып, әлемдік өнердің дамуында маңызды рөл атқарады.
Жалпы, белгілі бір ою-өрнек мотивінің семантикасы сияқты мәселе қазіргі зерттеушілер үшін күрделі әрі қызықты тақырып. Күрделі, себебі ою-өрнектер басым бөлігінің шынайы шығу-тегі (олар бар деп есептесек) әлдеқашан жоғалып кеткен және зерттеушілердің көп жағдайда өз қиялын көрсетіп, этнологиялық ғылымды басқаша, бірақ іс жүзінде пайдасыз ғылыммен байытудан басқа амалы жоқ.
Ою-өрнек өнерін сол арқылы жазылған халық мәдениетінің шежіресі деуге болады. Симметрия, ырғақ, композиция принциптерін қатаң сақтау халықтың тарихын, қуанышы мен мұңын, арманы мен мәселелерін, сынақ пен жеңіс жылдарын көрсетеді.
Сәндік композицияларда түс символизмі маңызды рөл атқарады, өрнектегі түстердің үйлесуі маңызды – олар белгілі бір ретпен кезектесіп тұруы керек. Түстердің кездейсоқ таралуы тіпті ең ерекше ою-өрнекте оны ұсқынсыз және түсініксіз етеді. Ою-өрнектегі түстердің алмасуы оның мазмұндық логикасына бағынады, ал түс таңдауы әрқашан қазақ халқының этнографиялық тарихымен байланысты және символдық мәнге ие. Фон түсі мен үлгісін таңдау композицияны анықтайды. Қазақ ою-өрнегіндегі түс символизмі де қызық. Бұйымның фонындағы және негізгі сызбадағы ақ түс – ақ жол, шындық, бақыт, қызыл түс – от, күннің энергиясы, махаббат, қара түс – күш, ұлылық, құдірет, сонымен қатар мақсат, амандық ретінде қолданылады. Демек, ою-өрнектегі түстерді таңдау және орналастыру әр халықтың өзін қоршаған әлем туралы тарихи қалыптасқан түсініктерін, эстетикалық талғамын және ұлттық ерекшеліктерін көрсеткен.
Қазіргі сәндік-қолданбалы өнер туындыларындағы ою-өрнек өзінің формалық талғампаздығымен, түсінің қанықтығымен, жалпылығымен ерекшеленеді.
Қазақ ою-өрнегі ерекшеліктерінің бірі оның полисемиялық сипатында – ол қарапайым визуалды қатардың көмегімен көптеген идеяларды белгілеуге, заттың уақыт ырғағын бейнелеуге, өз дәуірінің қоршаған әлемнің табиғаты туралы терең идеясын көзге елестету қабілетін береді.
