Фиельструп пен Шәкәрім

Шежірелі қарт Шыңғыстауда дүниеге келіп, соқтықпалы соқпақсыз сұр заманда өмір кешкен шерлі Шәкәрім, аумалы-төкпелі өзгермелі уақытқа куә болып, 73 жыл ғұмыр кешті.

Өзі де «Мұтылғанның өмірі» деген ұзақ өлеңінде:

Жолдасым қағаз,қарындаш,

Қыс болса бүркіт баптадым.

Масыл боп үйде жатпадым,

Елу бес жыл таптадым,

Мезі болды тау мен тас-деп, жырлағандай ақынның 55 жыл өмірі Шыңғыстау сыртында өтті.

Шыңғыстың ең төр жайлауы-көкорай шалғынды, кең алқапқа жайылып аққан мол сулы Кеңбұлақта дүниеге келіп, өмірінің соңғы кезеңін өткізген Қарабұлақтағы саят қорасының теріскей бетіндегі керегедей керілген, жақпар тасты тау жоталары көлденеңдей созылған Керегетас іргесінде оққа ұшты.

Осы Бақанас, Байқошқар, Шақпақ бойында Шәкәрімнің 55 жыл ғұмыры өтіп, оның тамаша өлең-жырлары, әсем әуенді әндері дүниеге келіп, пәлсапалық ойлары мен шежіре жазбалары осында қағазға түсті.

Тіптен, 1924 жылы неміс ғалымы, адам дәрігері Макс Кучинскиді қазақтың даңқты ұлдары, Алаш азаматтары Көшке Кемеңгерұлы мен жас Мұхтар Әуезов Бақанасқа әкеп, данышпан Шәкәрімге жолықтырған.

Алыстағы қазақ елінің тұрмыс тіршілігі мен  дүние танымына ерекше таңқалған неміс ғалымына Шәкәрім көп мәлімет берген.

Кейіннен бұл деректер Макс Кучинскидың «Дала мен адам» атты кітабына еніп, батыс Европа оқырмандары қазақтың тұрмыс- тіршілігі, салт-дәстүрі, әдеп-ғұрпы жайлы кең мағлұмат алған. Бірақ, кітап таза ғылыми зерттеу еңбегі ретінде жазылғандықтан көбіне жер, су аттары, адамдар есімі айтылмаған.

Аталған кітап 1925 жылы Герман  империясының Лейпциг қаласында басылып, ұзақ жылдар араға салып, 2021 жылы Астана қаласында тұңғыш рет қазақ, орыс және неміс тілінде жарыққа шықты.

Сондай-ақ, Шәкәрімнің жазғы қонысында     қонақ болып, оның үйінде бір апта қона жатып, суретке түсіріп, ұзақ әңгіме, сұхбат жасаған екінші адам Ф.А.Фиельструп болды.

Біз оқырманға дала данышпаны Шәкәрім мен орыс ғалымы Ф.А.Фиельструп жайлы тың деректерді ұсынбақпыз.

Шәкәрім өмірінен сыр шертер, бір үзік сырға толы дерек ойда жоқта назарға ілінді.

Жуырда Павлодар қаласынан шығатын республикаға тарайтын «Найзатас» әдеби-көркем, қоғамдық саяси журналдың 2023 жылғы №2 журналы қолыма тиді.

Осы журналды оқып парақтаған тұста Павлодарлық өлкетанушы Юрий Поповтың орыс тілінде жарияланған «Баянаульские страницы» деген ғылыми зерттеу мақаласынан Шәкәрімге, оның өміріне қатысты біраз қызық деректерді ұшыраттым.

Әсіресе, көлемді мақаланың «Этнограф и историк Ф.А.Фиельструп в Баянаульской степи» деген бөлімі қызықтырды.

Шәкәрімтанушылар 1927 жылы Шыңғыстау өңіріне келіп, алыс Бақанасқа барып, атақты Шәкәріммен кездесіп, оны суретке түсірген Ф.А.Фиельструп есімін жақсы біледі.

Міне, осы мақала Фиельструптың сол сапар барысында көрген, білгенін баяндауға арналыпты.

Мақаланың басында Ф.А. Фиельструп жайлы қысқа дерек келтірген.

Иә, Санк-Петербург университетінің түлегі Ф.А. Фиельструп 1889 жылы туып, 1933 жылы қайтыс болған.

Ол орыс ғылымдарына өзінің Азия, Африка елдеріне жасаған            көптеген этнографиялық экспедициясы арқылы жанкешті саяхатшы, танымал тарихшы, әрі ғалым этнограф ретінде аты шыққан.

Ал, Ф.А.Фиельструп Санк-Петербург қаласындағы «Россия құрамындағы елдердің антропология және этнографиялық ерекшеліктерін зертейтін музейдің» қызметкері ретінде, 1926-1927 жылдары Қазақстанға    Қазақ      үкіметтің шақыруымен келген.

Зерттеуші ғалымдардың алдына- қазақ даласын аралап, шаруашылық тұрмысы мен қазақ халқының салт-дәстүрі және өнері мен мәдениетіне қатысты этнографиялық тірлігін зерттеу міндеті қойылған.

Экспедиция құрамы екі отрядқа (солай жазылған) бөлініп, соның біріншісі этнография бөлімін осы Федар Артурович Фиельструп басқарған.

Ол басқарған этнографиялық экспедиция мүшелері Павлодардан бастап, Алматыға дейін мыңдаған шақырымға созылған Қоянды, Шыңғыстау, Аягөз, Лепсі, Талдықорған маршрутымен жүріп өткен.

Сапар 22 маусым 1927 жылы Павлодарда басталып, 10 қыркүйекте Алматыда аяқталған.

Осы сапар барысында, Фиельструп «Россия Ғылыми Академиясының этнология және антропология институтының» ғылыми қызметкері, тарих ғылымының докторы Б.Х.Кармышеваға өзінің жол сапар жазбаларын жолдап отырған.

Әрине, жол жазбаны тұтас баяндаудың қажеті болмас. Бізге керегі, осы ғалым адамның Шыңғыстауға аялдап, Шәкәрімді көрген сәті ғана керек.

Осы сапардың болғандығын, Бақанас ауылына Ф.А.Фиельструптың келгендігін Ахат атамыз өз естелігінде нақ бекітеді.

Шәкәрімұлы Ахаттың «Менің әкем, халық ұлы-Шәкәрім» атты естелік еңбегінде «1927 жылдың мөлшерінде Ленинградтың жоғарғы мектебінің филология бөлімін бітірген Фиельструп деген орыс азаматы, қасында жоғарғы мектептің оқушысы, жас қазақ жігіті бар, екеуі жайлауда «Қарабұлақ» қонысында біздің ауылға келді.

Бұл Фиельструп қазақтың әдет-ғұрыптарын зерттеуге шыққан. Бұлар бір жұмадай жатып, әкейден қазақтың түрлі ғұрыптарын-қыз ұзату, құдалық жайлы, ырым-жораларын, әр түрлі ыдыс, ер тоқым, үй мүлкінің бөлшектерінің аттарын, түрлі ырымдардың қалай аталатынын, олардың неге, қандай ғұрыпқа байланысты екенін және басқа да қазақтың ескі тарихи әдебиеттерін сұрап, көп әңгімелесті.

Әкейдің құсын ұстап және өзін жекелей суретке түсірді. Сол Фиельструп қайтып барған соң, қазақтың этнографиясы жайынан кітап жазып бастырып, бір кітабын әкейге жіберді» деп, егжей-тегжейлі жазған. «Үзілмеген үміт» Шәкәрім 3 том, 158 бет.

Ахат естелігіне қарағанда Ф.А.Фиельструп Шәкәрім ауылында бір жұма болған, көп әңгімелескен. Қазақ тұрмысына қатысты көптеген деректер алған ақынды екі рет фотоға түсіріп, кейін осы жазбаны бастырып, кітапты Шәкәрімге жіберген.

Осы арада айта кетелік Фиельструп түсірген бүркіт ұстаған суреті белгілі, бірақ жеке суретін ешбір жерден кездестірмедік.

Енді, міне осы деректер жоғарыдағы «Найзатас» журналында Ю.Попов жариялаған зерттеу еңбегінде бекітіле түсіп, әрісі біз білмейтін Шәкәрім қажыға қатысты жақсы жазбалар бар.

Енді сол жол сапар күнделікке назар аударайық. Оқырманға түсінікті болу үшін бұл жазбаны шамамыз жеткенше, қазақ тілінде аударып, ұсынып отырмыз:

25 шілде, дүйсенбі «Ертеңгілік, кешегі серігіміз Демесін үй иесімен қоштаспастан, Балқашқа көшкен ауылының соңынан жолға шығып кетті.

Жарты күнімізді қазақ үйде әңгімемен өткіздік. Әңгіме айтушы-жігерлі, бәрін білетін адам екен.

Кеше сыбызғы жасап көрсетемін деген қазақ келді, сыбызғыны қурайдан жасапты. Соңынан сыбызғыда ойнап, бізге жол көрсетуші болуға келісті. Жасау жабдығы келісті, салмақты, көп сөзге жоқ, ауқатты бай Ақылбайдың (Тобықты) киіз үйінде отырып қымыз ішіп, іле шығысты бетке алып жүріп кеттік.

Тағы да толқынды ұсақ жоталардың асып өттік. Төмендегі теңіз жағалауындағы жартастар арасынан ауыл көрінді. Біз соған беттедік. Ауыл жанында ескі қорым зираттар бар екен.

Бізді-жас үй иесі мен оның көңілді достары жақсы қарсы алды. Бірақ қонақтар көп болғандықтан, олармен пікірлесу, әңгімелесудің реті келмеді.

Кеш өте көңілді, ән-күймен өтіп, соңы семіз қой етін ұсынумен жалғасты».

Түсіндірме: Демесін Мейірманов-Қарқаралы уезі, Доғанда болысының белгілі атқа мінер ақсақалы.

Аса ірі бай Ақылбайды Тобықты дейді, меніңше ол Шаған болысындағы Мотыш руының атақтысы Аққозы байдың  ұлы Ақылбай болуы мүмкін. Өйткені, Абайдың Ақылбайы 1904 жылы қайтыс болған. Бұл адам Абай баласымен аттас болса керек.

26 шілде, сейсенбі. «Тобықтыларға жеттік, ол жерде аттарымызды ауыстырып, осы арадан аты танымал Шаһкәрімге тура баруды ойладық.

Кездескен кісілер, оның мекен жайын түсініксіздеу түсіндіріп, жаңылтты. Кеш құрым бірінші кезіккен Есімбек Аталақов атты жігіттің үйіне түнедік.

Түсіндірме: тегі жолаушылар Бақанасқа барар жолда, жайлауда отырған ауылға кезіксе керек. Ал, Есімбек Аталақов деген адамның есімін анықтаудың сәті түсті.

Хакім Абайдың «Қыздарға» деген белгілі өлеңі бар. Осында:

Лекер, Бітімбай, Аталықты

Жанқожадан кім көрген қапалықты-деген өлең жолдары бар. Осындағы Аталық Тобықты ішіндегі Байбөрі-Бәкең аталып кеткен рудың жақсы кісісі екен.

        27 шілде, сәрсенбі. «Бақсының ауылында болдық. Қобызды көріп, түсінік жазып, суретке түсіріп алдым. Бақсының есімі-Исламбек (дұрысы Сләмбек). Бұл жер-Шыңғыстау таулары, Тай өзенінің жағасы,Тобықты руы қазақтарының жазғы мекені Исламбек (Сләмбек) бақсы шақырту алғандықтан, әлде бір жерге жүруге мәжбүр болғандықтан, біз Шәһкәрім қажыға тезірек жетуді жөн деп шештік.

Ауыл ақсақалынан сұрап, тың аттар ауыстырып, жаңа жол басшы ерттік. Кешегі Есімбек бізбен бірге жүрді. Ат аяңымен жазық алаңға түстік.  Мүк басқан жартасты таулар әдемі көрінеді.

Көп ұзамай Шақпақтасқа іліктік, одан әрі жаз жайлауда отырған қарияны ақыры таптық. Ол бізді жылы жүзбен қарсы алып, киіз үйге шақырды. Үйде баласы болмаса да, бізбен кешті ықылыспен өткізіп, менің жоспарыма сәйкес ол емтихан тапсырғандай сұрағыма жауап берді. Ол көп білетін тарихшы, ақын және Дубровскийді қазақ тіліне аударған аудармашы, орысша жақсы сөйлейді, әрі түсінуі одан артық, әңгіме үзілсіз өтіп жатты.

Түсіндірме:

Осындағы Исламбек, дұрысы Сләмбек қобыз тартқан, бақсы болған. Руы-Байбөрі- Бәкен тарихта болған адам. Оның әкесі Беркінбай Қанашұлы да бақсы болған.

Күнделікте аты жазылған Шыңғыстау, Тай өзені, Шақпақтас атты жерлер әлі күнге дейін солай аталады.

Фиельструп Шәкәрім атамызды, орысша жақсы сөйлейді, түсінуі одан жақсы, сауатты, аудармашы, кішіпейіл деп қалай орынды бағалайды.

       28 шілде, бейсенбі. «Күні бойы жұмыс істедік. Күннің жартысында қыз ұзату дәстүрін жазуға кірістік және сол күні оны бітіре алмадық.

Қажының шыдамдылығына таңқалдым. Оның кіші ұлы келді (Ахат-Ю.Г.Попов) қалада оқиды. Бәрінің де бойы ұзын, дене бітімі кесек. Баласы да әкесі сияқты өлең шығарады. 1911 жылы қажының қазақтардың шығу тегінің тарихы туралы кітабы қазақ тілінде шыққан. Өзінің айтуы бойынша, бұл мәселені жақсы білгендіктен кітап өз мәнінде шықты деп бағалайды. Оның толық аты, тегі Шаһкәрім Хұдайбердин».

     Түсіндірме:

Шәкәрім зерттеуші, этнограф Федор Артурович Фиельструпқа қазақтың әдет ғұрып, дәстүрі туралы көп мәлімет бергені көрініп тұр. 1927 жылы оқуын бітіріп, жайлауға келген баласы Ахат туралы дерек дұрыс келтірілген. Сондай-ақ, Фиельструпқа Шәкәрім бүгінде бәрімізге белгілі «Түрік, қырғыз қазақ һәм хандар» атты тарихи құнды шежіресі туралы айтқан тәрізді.

29 шілде, жұма. «Таңертең ерте оянып, биіктеу тау жотасына көтеріліп, қажы тұрып, бізге келгенше ауылдың жалпы көрінісін фотоға түсірдім.

Одан соң жұмысты жалғастырып, түнгі екіге тақау әрең аяқтадық.

Маған іс үшін бұл жер қолайлы болғанымен, ұзақ уақыт керектігін және жолға шығу керектіктен амалсыз сапарды аяқтадым.

Бізді қажының екінші ұлы шығарып салды, ал, өзі сыпайгершілікпен біздің аттардың тізгінін ұстап тұрды. Дәл кетерде бақсыдан келем деген хабар түсті».

       Түсіндірме:

Экспедиция мүшелерінің бұл сапары сәтті әрі олжалы болғанға ұқсайды. Алда, әлі сапар болғандықтан, аттануға тура келген. Осында айтылған екінші ұлы, ол әрине Зият. Қонақтарын сыпайгершілікпен шығарып салып, аттын тізгінін ұстаған Шәкәрімге қалай сүйсініп, риза болмайсың! Керемет, қоштасу!

30 шілде, сенбі. «Бақсыны күтіп, ауылда аялдадық. Исламбек (Сләмбек) түс  ауа келді. Күннің екінші жартысында бақсымен және ауылдағы екі адаммен әңгімелестік.  Одан соң Исламбек қобызын алып келіп, кеште бірақ оралды.

Шайдан кейін, 2-2,5 сағатқа созылған бақсы ойынын көрсетті. Түн түнемелікке өзі де осында қалды».

         Түсіндірме:

Бұл күні Фиельструп ерекше дарын иесі Сләмбекті күтіп, оның бақсылық ойындарын тамашалаған.

Сләмбек бақсы-сол өңірге аты кең тараған бақсы, емші, көріпкел. Оның «бақсы сарындары» ел аузында сақталып қалған. Оның әкесі Беркімбай да бақсы, Беркімбек деп  қате берген. Сләмбек 1927 жылы қыс айында қайтыс болған. Семейдегі Абай мұражайында оның суреті мен қобызының фотосы қойылған.

        31 шілде, жексенбі. «Таңертең жинақталдық, шай іштік. Исламбек (Сләмбек) қосымша әңгіме айтты. Одан соң қымыздан дәм татып, жанұясын фотоға түсіріп, тағы да ат үстімен Наймандарға жол тарттық.

Бізді үй иесі Исламбек (Сләмбек)  пен оның баласы жолға шығарып салды. Олар ақшадай сыйлыққа риза болып тарасты. Жолда тағы тоқтап, суретке түстік. Сонан соң біз өз жолымызбен сапарды одан әрі жалғастырдық».

Түсіндірме:

Фиельструпті Аягөзге қарай жолға салған Сләмбек пен баласы екен.

Ал, экспедиция мүшелерінің одан кейінгі сапары Ақшатау, Аягөз арқылы әрі қарай жалғасқан.

Міне, Фиельструп жазбаларында Шәкәрімнің шынайы бейнесі жарқырап бір көрінген. Кейіннен қазақ даласына жасаған осы сапарын қорытындылаған  Федор Артурович Фиельструп «Из обрядовый жизни киртизов начало ХХ века» деп аталатын кітап жазған.

Қазақ даласындағы әдет-ғұрып, салт-дәстүр, тұрмыс тіршілікке қатысты көптеген деректерді қамтыған 300 беттік бұл құнды еңбек, кейіннен 2002 жылы Москва қаласындағы «Наука» баспасынан орыс тілінде қайталап жарық көрген.

Өкінішке орай ол кітапта Шәкәрімнің және Шыңғыстаудың суреттері кездеспеді.

Сөйтіп, Шәкәрім және Шәкәрім сияқты зерек айтушылардың баяндауымен қазақ тұрмысын баяндайтын энциклопедиялық еңбек Европаға осылай мәлім болған.