Қазақстандағы ғылым саласы бүгінде білім мен технологияның түрлі салаларын қамти отырып, белсенді түрде дамып келеді. Елімізде ғылыми-зерттеу базасын дамытуға, инновацияларды қолдауға және халықаралық ғылыми қоғамдастыққа интеграциялауға бағытталған ауқымды жобалар іске асырылуда. Бұл тұрғыда энергетика, медицина, биотехнология, ақпараттық технологиялар және экология сияқты бағыттарға ерекше назар аударылады. Қазақстандық ғалымдардың соңғы жылдары қол жеткізген негізгі жетістіктері мен прогрестерін қарастырып өтейік.
Энергетика және баламалы энергия көздері
Қазақстан жаңартылатын энергия көздері саласындағы зерттеулерді қоса алғанда, энергетика секторын дамыту бойынша белсенді жұмыс істеуде. Айғақ мысалдардың бірі - күн және жел электр станцияларын құру және қолданысқа енгізу. 2021 жылы Қазақстанда күн энергетикасы саласындағы бірнеше ірі жобалар, соның ішінде Жамбыл облысындағы қуаты 50 МВт «Бурное Солар-2» күн электр станциясы іске қосылды. Бұл жобалар қазбалы отындарға тәуелділікті азайтуда ғана емес, сонымен қатар елдегі «жасыл» энергетиканың дамуына ықпал етеді.
Энергетика министрлігінің ақпараты бойынша, 17 трлн теңге Қазақстанның энергетикасын жақсартуға жұмсалмақ. Республикада қазірдің өзінде 60 инвестициялық жоба пулы құрылды. Олар жаңа энергия қуатын енгізуге бағытталған. Олардың қатарында газ өңдеу зауыттарын салу, отандық мұнай өңдеу зауыттарды (МӨЗ), атап айтқанда, Шымкент МӨЗ-ін 12 млн тоннаға дейін, Павлодар МӨЗ-ін 8 млн тоннаға дейін кеңейту, сондай-ақ жаңартылатын энергия көздері, мұнай-газ химиясын дамыту саласындағы жобалар бар. Олардың барлығы энергия қауіпсіздігі деңгейін арттыруға, энергетикалық объектілерде инновациялық технологияларды енгізуге және, әрине, қоршаған ортаға теріс әсерді азайтуға мүмкіндік береді.
Медицина және биотехнология
Медицина және биотехнология саласында Қазақстан да айтарлықтай жетістіктерге жетті. 2020 жылы қазақстандық ғалымдар QAZVAC (QazCovid-in) деп аталатын COVID-19-ға қарсы вакцинаны әзірлеп, тіркеген. Бұл вакцина ТМД елдерінде алғашқылардың бірі болып әзірленіп, өндірілген және халықты вакцинациялау үшін сәтті қолданылған болатын. Вакцинамен жұмыс Қазақстанның биотехнология саласындағы ғылыми әлеуеті мен зерттеу мүмкіндіктерінің жоғары деңгейін көрсетеді.
Қазақстанда генетика және молекулалық биология саласындағы зерттеулер белсенді дамып келеді. Ұлттық биотехнология орталығының ғалымдары диагностика мен емдеудің жаңа әдістерін жасауға мүмкіндік беретін әртүрлі аурулардың генетикалық сипаттамасы бойынша маңызды зерттеулер жүргізді.
Сонымен қатар, Қазақстанда тераностиканы белсенді дамытуға ниетті. Онкологиялық және басқа да ауруларды диагностикалауды да, емдеуді де біріктіретін ядролық медицина бағыттарының бірі Астанада осы жылы 15-16 мамырда өткен Халықаралық ғылыми-қолданбалы конференцияда талқылаудың негізгі тақырыбына айналды.
Президент істері басқармасының медициналық орталығы ауруханасының қабырғасында Қазақстан, Грузия, Армения, Ресей, Өзбекстан және Әзірбайжанның жетекші бейінді мамандары жиналды. Олардың ішінде онкологтар, радиохимиктер, урологтар, клиникалық физиктер және сәулелік диагностика саласындағы сарапшылар бар. Олар екі күн бойы мастер-класстар өткізіп, радиофармпрепараттар өндіру, ауруларды, оның ішінде аутоиммунды, онкологиялық, кардиологиялық және эндокриндік ауруларды диагностикалау мен емдеудің заманауи әдістерін қолдану саласындағы практикалық білімдерімен бөліскен болатын.
Ақпараттық технологиялар және цифрландыру
Қазақстан цифрландыру және ақпараттық технологияларды дамыту бағытында үлкен қадамдар жасауда. Бір мысал - қоғам мен экономика өмірінің түрлі салаларына цифрлық технологияларды енгізуге бағытталған «Цифрлық Қазақстан» жобасы. Осы жоба шеңберінде электрондық мемлекеттік қызметтер әзірленіп, енгізілді, бұл азаматтардың мемлекеттік органдармен өзара іс-қимылын едәуір жеңілдетті.
Сонымен қатар, Қазақстанда бағдарламалық қамтамасыз ету мен инновациялық технологияларды әзірлеумен айналысатын стартаптар мен IT-компаниялар белсенді дамып келеді. Елде Astana Hub сияқты технопарктер мен инкубаторлар құрылды, олар жас компанияларды қолдайды және олардың халықаралық нарықтарға шығуына ықпал етеді.
Қазақстандық IT жобалар инвестиция тартуда. Ағымдағы жылдың сәуір айында Қазақстандық IT-қызметтердің экспорты 529 млн доллардан асқан болатын. Табысты коммерцияланған стартаптардың бірі – «Alaqan» байланыссыз төлем жүйесі. Оның арқасында транзакцияларды биометрия технологиясын қолдана отырып, алақанның тамырларын тану арқылы жасауға болады. Отандық жобада 100 мың белсенді қолданушы және 300 мың доллар тартылған инвестиция бар. Жоба Кремний алқабында акселерациядан өтті, ал Қазақстанда б9л жоба мектептердің бірінде сәтті қолданылған болатын.
Әзірлеушілер болашақта Стартапты елде және шетелде масштабтауға ниетті. Олар қазірдің өзінде Оңтүстік-Шығыс Азияда, Таяу Шығыс және Түркия елдерінде қызығушылық танытты.
Тағы бір ноу-хау – Arlan Biotech. Стартап медицина мен фармацевтика саласы үшін маңызды жаңалық болды. Жасанды интеллект көмегімен наноботтар жасауға арналған. Олар диагностикалық тест жүйелерін дамытуда, сондай-ақ онкологиялық және аутоиммунды ауруларды зерттеу және емдеу процесінде қолданылады.
Еліміздің Премьер-Министрі отандық стартап-жобалармен танысты. Олжас Бектенов сала мамандарымен ғылыми жобаларды коммерцияландыруды арттыру және экономиканың нақты секторымен ынтымақтастықты нығайту перспективаларын талқылады. Мемлекет басшысы 2026 жылға қарай IT – қызметтер мен өнімдер экспортының жыл сайынғы көлемін 1 млрд долларға дейін жеткізу міндетін қойған болатын.
Сондай-ақ Қазақстан IMD цифрлық бәсекеге қабілеттілігінің әлемдік рейтингінде 64 мемлекет арасында 34-ші орынды иеленді. Бұл ретте министрліктердің жұмысы бағаланады. Осылайша, Әділет министрлігі ең озық деп танылды, одан кейін ІІМ мен Еңбек Министрлігі орналасқан. Ең «әлеуметтік бағдарланғаны» - Денсаулық сақтау және ағарту министрліктері. Ал онлайн-мемлекеттік қызметтердің жылдамдығы мен қолжетімділігі бойынша алдыңғы қатарға Көлік министрлігі шықты.
Экология және қоршаған ортаны қорғау
Экология және қоршаған ортаны қорғау саласында қазақстандық ғалымдар да белсенді зерттеулер жүргізуде. Қазақстанның биоалуантүрлілігін зерттеу және сақтау басым бағыттардың бірі болып табылады. Елде ақбөкен мен қар барысы сияқты сирек кездесетін және құрып кету қаупі төнген жануарлар түрлерінің популяциясын қалпына келтіру бойынша жобалар жүзеге асырылуда.
Сондай-ақ, Қазақстанда ластанған аумақтар мен су айдындарын тазарту бойынша зерттеулер жүргізілуде. Қазақстандық экология ғылыми-зерттеу институтының ғалымдары топырақ пен суды мұнай ластануынан тазартудың жаңа әдістерін әзірледі, бұл елдегі экологиялық жағдайды жақсарту бағытындағы маңызды қадам болып табылады.
Жақында Қазақстан Халықаралық Азаматтық авиация ұйымының экологиялық авиациялық отын саласындағы бағдарламасына қосылды. Біздің еліміз ТМД елдері арасында ИКАО-мен келісімге қол қойған бірінші ел болды. Бұл Қазақстан қоршаған ортаға ластаушы заттардың шығарындыларынсыз ұшуға ниетті екенін білдіреді. Тараптар тиісті келісімге қол қойды. Айта кетейік, халықаралық ұйым 2050 жылға дейін Халықаралық рейстерден таза нөлдік эмиссияға қол жеткізуді мақсат етіп қойған еді.
Ғылыми ынтымақтастық және халықаралық жобалар
Қазақстан Халықаралық ғылыми ұйымдармен белсенді ынтымақтасады және ірі халықаралық жобаларға қатысады. Бір мысал - Қазақстанның Францияда салынып жатқан Халықаралық термоядролық эксперименттік реактор (ITER) жобасына қатысуы. Қазақстандық ғалымдар термоядролық реакторды құру үшін қажетті технологияларды әзірлеуге қатысады, бұл елімізде ғылым мен технологияларды дамыту үшін жаңа перспективалар ашады.
Бұдан басқа, Қазақстан Еуропалық Одақ қаржыландыратын Horizon 2020 бағдарламасына қатысады, бұл қазақстандық зерттеушілерге ғылыми зерттеулер жүргізуге гранттар алуға және еуропалық әріптестерімен тәжірибе алмасуға мүмкіндік береді.
30 мамырда Сенатта бірінші оқылымда «ғылым және технологиялық саясат туралы» заң жобасы қарастырылып, мақұлданды, оған басқа заң жобаларына қатысты түзетулер енгізілді.
Жас ғалымдар мен ғылыми кадрларды қолдау
Қазақстанда жас ғалымдарды қолдауға және ғылыми кадрларды дамытуға көп көңіл бөлінеді. Мемлекет ғылыми зерттеулермен айналысатын студенттер мен магистранттарға гранттар мен стипендиялар ұсынады. Университеттер мен ғылыми-зерттеу институттарында ғылыми жұмыстарды жүргізу және инновациялық жобаларды іске асыру үшін жағдайлар жасалған.
Осындай қолдаудың жарқын бір мысалы - талантты студенттер мен ғалымдарға шетелдік жетекші университеттер мен ғылыми орталықтарда оқуға және тағылымдамадан өтуге мүмкіндік беретін «Болашақ» бағдарламасы. Оқу аяқталғаннан кейін бағдарламаға қатысушылар Қазақстанға оралып, елдегі ғылым мен технологиялардың дамуына үлес қосады.
Отандық ғылым бүгінгі таңда айтарлықтай прогресс пен даму перспективаларын көрсетуде. Энергетика, медицина, ақпараттық технологиялар және экология саласындағы жетістіктер қазақстандық ғалымдар мен зерттеушілердің жоғары әлеуетін көрсетеді. Мемлекеттік қолдау және халықаралық ынтымақтастық ғылыми зерттеулер жүргізу және инновациялық жобаларды іске асыру үшін қолайлы жағдайлар жасауға ықпал етеді.
Ғылыми инфрақұрылымды дамытуды жалғастыру, жас ғалымдарды қолдау және қазақстандық ғылымды әлемдік ғылыми қоғамдастыққа ықпалдастыру маңызды. Осылайша, Қазақстандағы ғылым елдің тұрақты дамуына және оның азаматтарының өмір сүру сапасын жақсартуға одан әрі ықпал ететін болады.
