Рухани даму – адам баласының ішкі әлемін, оның рухани байлығын, ар-ұжданы мен моральдық ұстанымдарын қалыптастырып, жетілдіруге бағытталған терең процес. Бұл даму адамның өміріндегі барлық салаға ықпал етіп, оның жеке тұлғалық, әлеуметтік және кәсіби тұрғыдан да өркендеуіне себепші болады. Рухани дамудың мәні, оны жетілдірудің жолдары мен әдістері қазіргі қоғамда ерекше маңызға ие. Себебі адамзаттың ғаламдық дағдарыстары мен қиыншылықтарынан шығуы тек материалдық емес, рухани байлықтың арқасында мүмкін болмақ. Адамның рухани дамуы – оның бақытты, тыныш және бейбіт өмір сүруінің негізі.
Рухани дамудың негізінде жатқан басты принциптер – адамның өзіне деген сенімі, өмірге деген құштарлығы, махаббат пен жанашырлық, табиғат пен қоғамға деген құрмет. Рухани дамуды тұлғалық өсу мен ішкі үйлесімнің негізі деп қарастыруға болады. Осы мақалада біз рухани дамуға арналған жеті маңызды қадамды қарастырамыз.
Рухани даму туралы ғалымдар мен философтардың көптеген пікірлері мен тұжырымдары бар. Әрбір ғалым бұл ұғымды әртүрлі тұрғыдан қарастырып, рухани дамудың маңыздылығын, оның адамның тұлғалық өсуіндегі рөлін және қоғамдағы орнына қатысты әртүрлі көзқарастар ұсынған. Мысалы, «Өзін-өзі жүзеге асыру» теориясының авторы Абрахам Маслоу адамның қажеттіліктері мен мотивациясы туралы теориясында рухани дамуды өзін-өзі жүзеге асыру деңгейіне жетумен байланыстырады. Маслоу бойынша, адамның ең жоғары қажеттілігі — бұл өзін-өзі танып, өзінің толық әлеуетін жүзеге асыру. Ол «өзін-өзі жүзеге асыру» ұғымын адамның жеке тұлғалық әлеуетін толықтай іске асыру, өз қабілеттерін барынша тиімді пайдалану ретінде түсіндірген. Маслоу бұл процесс адамның рухани дамуының шыңы деп санаған. Рухани дамуды тек материалдық немесе физикалық қажеттіліктерден жоғары қойып, оны жеке тұлғаның ең жоғарғы деңгейіндегі қажеттіліктер ретінде қарастырады. Бұл көзқарас адам дамуының рухани жақтарын тереңірек түсінуге көмектеседі. Ал адамзат тарихындағы ең ықпалды тұлғалардың бірі, дана философ және идеолог, рухани даму мен моральдық құндылықтар жөнінде көптеген пікірлер айтқан ғалым Махатма Гандидің айтуынша, рухани даму адамның өзіне деген сүйіспеншілігін, өзгені құрметтеуін және дүниенің барлық тіршілігіне деген жанашырлықпен қарау арқылы жүзеге асады. Ол: «Рухани даму – бұл адамгершілік пен адалдықтың жүзеге асуы» деген. Оның рухани даму туралы философиясы адамның өзінің ар-ұжданы мен моральдық нормаларын ұстануына негізделген. Гандидің пікірінше, адам тек қана өз ішкі құндылықтары мен моралдық сенімдеріне сүйеніп, өзін дамытуы керек.
Қазақ ғалымдары мен ойшылдары да рухани даму тақырыбында көптеген құнды пікірлер айтып, өз көзқарастарын білдірген. Олардың еңбектері мен пайымдаулары қазақ халқының рухани әлемін, мәдениетін, әлеуметтік құндылықтарын тереңірек түсінуге мүмкіндік береді. Қазақ ғалымдарының рухани даму туралы айтқан кейбір пікірлері мен тұжырымдарын қарастыратын болсақ, қазақтың ұлы ақыны, философы және ойшылы Абай Құнанбайұлы өзінің шығармаларында рухани дамудың негіздерін қарастырып, адамгершілік пен моральдық құндылықтардың маңыздылығын атап өткен. Ол: «Адамды адам еткен — үш нәрсе: ақыл, қайрат, жүрек» деген ойды айтқан. Бұл сөздерде Абай рухани дамудың маңызды аспектілерін: ойлау қабілеті, күш-жігер мен адамгершілік сезімдерді үйлестіруді меңзейді. Абай рухани дамудың адамның ішкі жан дүниесінің байлығын ашу және адамдық қасиеттерін жоғарылату арқылы жүзеге асатынын түсіндірген. Ол өз халқының мәдениетін, моральдық құндылықтарын сақтап, адамдарды ізгілікке, білімге ұмтылуға шақырған. Абай Құнанбайұлының мұндай ойын Шәкәрім Құдайбердіұлы да жалғаған. Қазақтың ғұлама ақыны және философы Шәкәрім Құдайбердіұлы өз шығармаларында рухани даму адамның ішкі әлеміне, оның адамгершілік қасиеттеріне байланысты екенін атап өткен. Ол: «Адам өз бойындағы жаман қасиеттерден арылса, онда ол рухани жағынан дамыған болады» деген. Шәкәрімнің ойынша, адамның рухани дамуы — бұл өзін-өзі тәрбиелеу, оның моральдық және интеллектуалдық қасиеттерін жетілдіру. Ол өмірдің мәні мен мақсатын түсініп, адамның ішкі байлығы мен ар-ожданын дамыту арқылы рухани кемелдікке жетуге болады деп санаған.
Осылайша, рухани даму жолындағы алғашқы қадам – өзін тану мен өз-өзіңе үңілу. Өз-өзін тану, ішкі әлеміңді терең түсіну, өзіңнің құндылықтарың мен мақсаттарыңды анықтау рухани дамудың ең бірінші әрі маңызды қадамы. Өзінің кім екенін, не үшін өмір сүріп жүргенін түсінбеген адам рухани ізденісте мақсатқа жете алмайды. Өзін тану процесі адамның өмірі мен іс-әрекеттеріне үлкен әсер етеді. Өзінің кемшіліктері мен күшті жақтарын, өмірдегі мақсаттарын білу адамды шынайы түрде дамытуға және өсуге бағыттайды. Бұл процесс өз-өзіне сұрақтар қойып, жауаптар іздеу арқылы жүзеге асады. Ол өз өмірінің әрбір сәтін бағалап, мінез-құлқын, шешімдерін және әрекеттерін терең ойлану арқылы жүзеге асады.
Екінші қадам – рухани ізденістер мен тұрақты білім алу. Рухани дамудың екінші маңызды қадамы – үздіксіз білім алу мен өзін-өзі жетілдіруге ұмтылу. Рухани даму тек кітаптар мен теориялық білімнен ғана емес, өмірден алынған тәжірибелерден де туындайды. Өзін-өзі дамыту үшін рухани ізденістер мен жаңа білімдерге ашық болу өте маңызды. Бұл білім тек діни немесе философиялық кітаптармен шектелмейді, ол психология, әлеуметтік ғылымдар, өнер және басқа да салалардағы білімдерді қамтиды. Мұндай білімдер адамды терең ойлауға, өмірдің мағынасын түсінуге және өзін-өзі тануға көмектеседі. Сонымен қатар рухани ізденістер адамның өмірге деген көзқарасын кеңейтеді және оның әлемді түсіну қабілетін арттырады.
Осы тұрғыда қазақтың көрнекті ағартушысы, философы және қоғам қайраткері Ахмет Байтұрсынұлының «білімді халық қана рухани жағынан жоғары деңгейде болады» деген асыл сөздері бар. Ахмет Байтұрсынұлының пікірінше, рухани даму тек адамның жеке басының ғана емес, тұтас қоғамның дамуына негіз болады. Білім мен ғылымның рөлі зор, себебі олар адамды рухани тұрғыдан байытып, оның ой-өрісін кеңейтеді. Байтұрсынұлының философиясы бойынша, халықтың рухани дамуы біліммен тығыз байланысты, және ол білімді халықтың өз болашағын жасауға қабілетті екендігін айтады.
Үшінші қадам – медитация мен ішкі тыныштыққа жету. Рухани дамуда маңызды орын алатын келесі қадам – медитация және ішкі тыныштыққа жету. Бұл процесс адамның рухани байлығын арттырып, ішкі жан дүниесін тыныштандыруға көмектеседі. Медитацияның негізгі мақсаты – адамның өз ойларын, сезімдерін және әрекеттерін бақылау, ақыл-ойдың тыныштықта болуын қамтамасыз ету. Бұл әдіс арқылы адам өзінің эмоцияларына, күйзелістеріне, үміттеріне және қорқыныштарына мән беріп, оларды түсініп, қабылдауға үйренеді. Медитация адамның ішкі жан дүниесінің үйлесіміне, өзін-өзі тануына және қоршаған ортаға деген сүйіспеншілігін арттыруға ықпал етеді. Сондай-ақ медитацияның денсаулыққа да пайдалы екені ғылыми тұрғыдан дәлелденген, себебі ол стрессті азайтып, психологиялық және физикалық жағдайды жақсартады.
Төртінші қадам – моральдық және этикалық құндылықтарды қалыптастыру. Рухани даму барысында моральдық және этикалық құндылықтар үлкен рөл атқарады. Әр адам өзін-өзі дамытқанда қоғамға пайда келтіретін құндылықтарды қалыптастыруы керек. Бұл құндылықтар адамға дұрыс шешім қабылдауға, қоғамда өз орнын табуға және өзгенің құқығын құрметтеуге көмектеседі. Әсіресе, адамзаттың қазіргі заманғы қиыншылықтарына қарсы тұруда этикалық құндылықтар маңызды орын алады. Сыйластық, әділеттілік, адалдық және кешірім сияқты моральдық принциптер адамды жан-жақты дамытып, оның қоғамдағы орнын нығайтады. Қазақтың ақыны және ағартушысы Сұлтанмахмұт Торайғыров өз шығармаларында рухани даму адамның ішкі дүниесінің тазалығы мен моральдық тұрғыдан жетілуімен байланысты екенін айтқан. Ол: «Рухани байлық — бұл адамның жан дүниесінің толықтығы мен адамгершілік қасиеттерінің тереңдігі» деген. Торайғыров рухани дамуды адамгершілікті жоғары қойып, қоғамдағы жақсы қасиеттерді насихаттау деп түсінген. Жалпы бұл құндылықтар рухани дамудың маңызды негізі, себебі адам тек жеке өзін ғана емес, қоғамды да дамытуға бағытталған әрекеттер жасайды.
Бесінші қадам – өз мақсатына деген сенім мен табандылық. Рухани дамудың тағы бір маңызды қадамы – өз мақсатына деген сенім мен табандылық. Рухани даму процесі ұзақ және күрделі болуы мүмкін, бірақ өз мақсатыңа сеніп, қиындықтарға төтеп бере білу қажет. Өмірдегі қиыншылықтар мен сынақтар адамның рухани күшін тексеріп, оның өсуіне мүмкіндік береді. Мұндай сәттерде адам өз мақсатын ұмытпай, әрқашан алға ұмтылуы керек. Өзінің ішкі күшін сезініп, сенім мен табандылықпен әрекет еткен адам ғана рухани дамуға қол жеткізе алады. Мақсатқа деген сенім рухани күшті арттырып, өмірдің мәнін тереңірек түсінуге мүмкіндік береді.
Алтыншы қадам – қоғамға қызмет ету. Рухани даму тек жеке адамның өсуімен шектелмейді, ол қоғамға қызмет ету арқылы да жүзеге асады. Әрбір адам өз дағдылары мен күшін қоғамның игілігіне арнау арқылы өзінің рухани дамуын тереңдете алады. Қоғамға қызмет ету дегеніміз – адамдарға көмек көрсету, олардың қажеттіліктеріне жауап беру, әділдікті қолдау және өзара құрметті дамыту. Қоғамға қызмет ету адамның жүрегін ашып, оның жанашырлығын арттырады. Бұл процесс адамның ішкі тыныштығына, өзіндік мәніне және өмірдегі басты мақсатын табуына ықпал етеді.
Жетінші қадам – тұрақты даму мен іс-әрекеттерін саралау. Рухани даму – үздіксіз процес, сондықтан адамдар әрқашан даму жолында өз өмірін қайта саралай білу керек. Тұрақты даму адамның өміріндегі барлық аспектілерді қамтиды: тұлғалық өсу, әлеуметтік қатынастар, білім алу, денсаулық сақтау және рухани ізденістер. Бұл тұрақты даму адамның өміріне мән береді және оны жаңа биіктерге жетелейді. Сонымен қатар қайта саралау мен өзін-өзі бағалау әрқашан дамудың басты аспектісі. Өзінің жетістіктері мен қателіктерін бағалау арқылы адам алдағы уақытта одан да жақсырақ болуға тырысады.
Қазіргі қоғамда адамдар жиі өздерінің жеке қасиеттерін бағаламайды немесе оларды асыра бағалайды. Өзінің ішкі күйін дұрыс бағалау және оған мән беру – бұл тұлғалық дамудың маңызды аспектісі. Адам өз болмысын толықтай қабылдай отырып, оның өміріндегі маңызды қадамдарды жасауға қабілетті болады. Бұл орайда өзін тану мен жеке қасиеттерді дамыту адамның тұлғалық өсуіне негіз болады. Өзін толық танып, жеке күш-қуатын түсіну үшін жеке тұлға әрқашан өзіне сұрақ қою арқылы жетілдіреді. Өмірде қандай да бір мәселе болса, оған шешім табу үшін адам алдымен өз бойындағы күшті немесе әлсіз тұстарын анықтауға тырысады.
Бұл ретте рухани даму үшін ерекше маңызды бір қадам — қоғаммен байланысты нығайту және әлеуметтік жауапкершілік сезімін қалыптастыру. Адамдардың өзара қарым-қатынастарынан рухани құндылықтар мен моральдық ұстанымдардың үйлесімі көрінеді. Әрбір жеке тұлға өзінің қоғам алдындағы жауапкершілігін сезінсе, ол өз әрекеттерін тек жеке мүдде тұрғысынан емес, жалпы қоғамның пайдасы үшін ойлайды. Әлеуметтік жауапкершілік, басқаларға деген қамқорлық, көмек көрсету, қоғамның жақсаруына деген ұмтылыс – рухани дамудың басты тірегі. Бұл процес адамды өзін тек жеке тұлға ретінде ғана емес, сонымен қатар әқоғамның бүтін бір бөлігі ретінде қарауға мүмкіндік береді.
Әлеуметтік жауапкершілік – бұл тек қоғамдағы өз рөліңді анықтау емес, сонымен қатар адамдар арасындағы өзара сыйластық пен түсіністікті арттыруға арналған маңызды құрал. Адамның рухани дамуы үшін оның сыртқы әлеммен байланысы да ерекше орын алады. Қоғамдағы өз орныңды табу, адамдармен дұрыс қарым-қатынас орнату арқылы адам өміріндегі рухани өсуді жаңа деңгейге көтеруге болады. Әлеуметтік жауапкершілікті сезіну адамды өзін тек жеке деңгейде емес, қоғамның бөлшегі ретінде дамуға итермелейді.
Тұлғалық және рухани дамудың тағы бір маңызды аспектісі — қайырымдылық және адамгершілік. Қайырымдылық тек материалдық көмектен тұрмайды, ол сонымен бірге адамның жүрегінде мейірім мен сүйіспеншілікті ұялату. Қайырымдылық рухани даму процесіне терең әсер етеді, өйткені ол адамды өзгені түсінуге, оларға көмек көрсетуге және жақсылық жасауға ынталандырады. Адамның өмірінде қайырымдылық пен мейірімділік әрқашан оның ішкі байлығы мен рухани деңгейінің көрсеткіші. Қайырымдылық жасау, көмек көрсету, адамдардың мәселелеріне көңіл бөлу тек рухани қанағаттану мен ішкі тыныштыққа ғана емес, сонымен қатар қоғамдағы үйлесімділікті қамтамасыз етуге мүмкіндік береді.
Қазіргі кезеңде адамзат тек материалдық дүниеге емес, рухани құндылықтарға да назар аударуы қажет. Рухани даму тек жеке тұлғаның ғана емес, бүкіл қоғамның дамуына әсер етеді. Әрбір адам өзінің ішкі әлемін байытып, рухани тұрғыдан дамып, өз қоғамында жақсылық жасауға ұмтылуы керек. Мұндай өзгерістер адамзаттың болашағына да оң әсер етіп, жалпы қоғамның дамуына ықпал етеді. Рухани дамуды жүзеге асыру арқылы адам өміріне мән беріп, оны тереңірек түсіне алады.
Сайып келгенде рухани даму – адамның өзіндік тұлғалық өсуінің, ішкі тыныштығының және қоғамға қызмет етуінің негізі. Рухани дамудың жеті қадамы – өзін тану, білім алу, медитация, моральдық құндылықтарды қалыптастыру, табандылық пен сенім, қоғамға қызмет ету және тұрақты даму – адамның өмірінде терең із қалдырып, оның рухани байлығын арттыруға мүмкіндік береді. Рухани дамуды жүзеге асыру арқылы адам өмірінің мағынасын түсініп, өз орнына табыса алады. Рухани дамудың әрбір қадамы адамды шынайы бақытқа, ішкі тыныштыққа және сыртқы үйлесімге жетелейді.
