Ұлы даладағы өзгеріс. Оған сеп болған тарихи жағдайлар мен тұлғалар турасында.
(Шаманизмді, тенгрияндықты, христиандықты, исламды бірдей ұстанған халық)
КІРІСПЕ
Кез-келген жаңалық кез-келген деңгейдегі қоғамға титімдей болсын өзгеріс жасамай тыңбайды. Ол өзгеріс нақ сол жылдары жарқ етіп көзге ұрмаса да, жылдар өте келе тіршілігінде көрініс тауып, мәдениетінде қоныс тебеді. «Біздің осымыз артық» деген сөздің түбінде бір дау бар. Артық болатын болса, ешқандай қоғамға ешқандай жақсылық әкелмеген болса ол жаңалық баяғыда-ақ ұмытылып кетер еді.
Автор
Алтын Орданың халқы әр алуан болады. Жошы ұрпақтарының мемлекетінде мәдениет пен дін де бірыңғай емес еді. Алтын Орданың құрамына кірген бірқатар отырықшы облыстарда, мысалы, Хорезм (Төменгі Әмудария) мен Еділ Бұлғариясында, монғолдарда көп бұрын үстем дін ислам діні болатын, мұсылман мектептер мен мешіттер болды.
Қырымдағы қалалардың тұрғындары Византия шіркеуінің ықпалында болды. Алтын Орда мемлекетінің көбінесе кыпшак-түркілер (половецтер) мен оларды жаулап алған келімсек монғолдар қоныстанған негізгі далалық, көшпенділік аудандарындағы жағдай басқаша болатын. Монғолдарға дейінгі кезеңде Ұлы Дала қыпшақтары ислам мен оның мәдениетіне қамтылмаған дерліктей еді. Рас, XIII ғасырдағы араб тарихшысы Ибн әл-Асыр баяндаған аңыздық сюжет бойынша, 1043жылы бір көшпенді халық (аты аталмайды, барлығы шамамен, он мыңдай түтін) ислам дініне кірген; бұл халық Жетісуда Шу жазығына таяу өңірді қыстап, жазда Еділ бұлғарлары ішіне жақын даланы жайлайды екен. Солай бола тұрса да, Ұлы даланың азиялық өңiрi монғол басқыншылығына дейін мұсылман әлемінен тысқары қалпында қалды және ғасырдың басында да Мәуереннахрдың (Ортаазиялық қосөзен Әмудария мен Сырдарияның аралығы) мұсылман әміршісі хорезмшах Мұхаммед (1200—1220 жылдары билік құрған) Сырдария бойында және Торғай далаларында (қазіргі Орталық Қазақстан мұсылман емес қыпшақтармен соғысып жүрген.
Қысқасы, XIII ғасырдың басында Каспий теңізінің жағасындағы Маңғыстау түбегі және Сырдарияның сол жағалауында Мәуереннахрда орналасқан Жент қаласы мұсылман әлемінің алдыңғы шептері болды, ал сол Сырдарияның оң жағасында, оның орта ағысында орналасқан Сығанақ мұсылман емес қыпшақ иелігінің астанасы болды.
Еуразия далаларының батысындағы жағдай да осындай еді. Половецтерде мұсылман уағызшылары болды. Осыған қарамастан, Кавказда ХІІ ғасырда қыпшақтар грузиндермен одақтасып, мұсылман жерлеріне жасалған шапқыншылықтарға қатысты. Ал оңтүстік Русь пен Қырым түбегі маңындағы далаларда көшіп-қонып жүрген қыпшақтар тіпті христандықтың ықпалында, ал бірсыпырасы христиан да болды. Осының өзінде Оңтүстік Русьтен және Батыс Еуропадан қыпшақтар арасында христиандықты насихаттау монғолдар кезеңінде де жалғасты. Мұны XIII ғасырдың соңына қатысты қыпшақ сөздігінен көруге болады.
В.В. Бартольдтің атап айтқанындай, бұл сөздікте Інжіл мен католиктік гимндердің мәтіндері қыпшақтардың түркі тіліне сәтті аударылып берілген (Codex comanicus деп аталып жүр) деректемелер ол заманда қыпшақтарда үстем болған дін деп шаманизмді атайды: оның мәні табиғат күштеріне сыйыну, әсіресе Тәңіріге (Көк) табыну болды.
Еуразия даласындағы наным-сенімдерге байланысты зерттеушілер мен ғалымдардың жазғандары
Г.Рубруктың кітабында половецтер молаларының классикалық сипаттамасы бар. Соған қарап XI-XIII ғасырлардағы половец-қыпшақтардың рухани тіршілігі туралы пікір түюге болады. «Құмандар өлген адамының үстіне биік оба үйіп, мүсінін орнатады, мүсіннің бетін шығысқа қаратып, қолына кіндік тұсына тостаған ұстатқызып қояды. Олар байларының басына пирамидалар, яғни төбесі үшкір мазарлар да тұрғызады. Мен кей жерлерде кірпіштен қаланған үлкен мұнаралар, кей өңірлерде тас жоқ жердің өзінде тастан қаланған мазарлар көрдім. Жуырда бір өлген адамның басына биік сырғауылдарға он алты жылқының терісін іліп қойғанын көрдім. Әлемнің төрт құбыласына қаратып төрт-төрттен орнатыпты, алдына ішуіне деп қымыз, жеуіне деп ет қойып қойған. Дегенмен өлген адам шоқындырылған еді дегенді де айтады.
…Мен шығысқа қаратып қойылған басқа молаларды да көрдім. Кейбірінің алдында тас төселіп алаңшалар жасалған, қайсыбірі шеңбер, енді бірі шаршы бітімдес. Алаңның қарсы бетінде әлемнің төрт тұсына қаратып төрт ұзын тас орнатып қойған.
…Біреу-міреу науқас меңдесе, төсек тартып жатады да. Бұл үйде науқас барын білдіріп, ешкім кірмеуі үшін үйінің үстіне белгі қояды. Осыдан кейін ол үйге науқасты күтушіден басқа ешкім бас сұқпайды. Ал ұлық сарайларға қатысы бар адам ауырғандай жағдайда, сарайдан әжептәуір шалғай айнала күзетшілер қояды, олар маңайға ешкімді жуытпай қарауылдап тұрады. Келген адаммен бірге зұлым перi не жел кірмесін деп қауіптенеді. Балгерлердің өздерін олар абыздарымыз деп атайды».
А.Ю.Якубовскийдің пайымдауынша, «соңғы жолдар половецтерде үстем дiн шаманизм болғанын айқын көрсетеді». Рубрук жазып отырған мүсіндер ежелгі түркі руна жазбаларында балбал деген сөзбен аталған. Орыс ғылыми әдебиетінде олар басқаша – «тас әйелдер» деп аталады. Тағы бір атап айтарлық жәйт, бұл балбалдар өлгеннен кейін молаларға көмілгендердің емес, соларды өлтірген жаулардың бейнелерінде болған.
Кыпшак балбалдары туралы хижраның 600 жылы (203—1204) қайтыс болған мұсылман ақыны Низами назар аударарлық аңызды келтіреді. Оның сөздеріне илансак, Александр Македонский қыпшақтарды әйелдер беттерін жауып жүретін ғұрыпты ұстаныңдар деп көндірмек болғанымен, олар келіспей қойған. Содан Ескендірдің ғұламаларының бірі тастан бетін шадрамен жауып алған әйелдің мүсінін жасатқан. Мүсінді көрген әйелдер содан былай ұялатын болып, Ескендірдің қалауы орындалған. Ақын далада осындай тас мүсіндер қазір де түр дегенді қосады.
«Олардың айналасында суды жағалай өскен сояу шөп секілді жебелер қаптап тұр… Бұл араға келген қыпшақ жауынгерлерінің біршамасы осы бейнеге қарап бастарын иеді. Жолдан келген жаяуы болсын аттылысы болсын, баршасы осы жансыз тұлғаға ізетпен иіледі. Жанынан өткен аттылы болса қорамсағынан бір жебе алып, мүсіннің корағына салып кетеді. Бұл арадан малын айдап өткен малшы оның алдына құрбандыққа бір қойын шалады. Көктен көзі шалған бүркіттер қойдың түгін қалдырмай жеп кетеді. Темір тырнақ бүркіттерден қорқып бұл тастарға ешкім маңайламайды».
Қыпшақ даласын жаулап алған ежелгі монғолдар да мәжусилер болатын, оның үстіне бұларда да шаманизм тараған еді. Алайда тарихтың тоқайластыруы солай болып, бұған дейін мұсылман болмаған Дешті Қыпшақ көшпенділері арасында исламның кеңінен тарап, орнығып нығаюы нақ осы монғол үстемдігі дәуіріне (XIII—XV ғасырлар) тұспа-тұс келді. Алтын Орда мемлекеті өзі құрылған кезден бастап-ақ іштен де, сырттан да мұсылман діні мен мәдениетінің ықпал-әсеріне қамтылды. Іштен ықпал жасаған Еділ бойы мен Кама бойындағы бұлғар қалаларының мұсылман халқы, сондай-ақ Хорезм мұсылмандары, ал сырттан жақын жердегі Бұхара мен шалғайдағы Египет болатын.
Алтын Ордадағы ислам дінінің қабылдануы
Алтын Орда хандары мен Египеттің мәмлүк билеушілерінің арасында жасасылған әскери одақ арабтардың ықпалын күшейтті. Бұл одақ Жошы әулетімен дұшпан болған парсы монғолдары Құлағу әулетіне қарсы бағытталған болатын. Мұсылман әлемінің осы күшті ықпал-әсерінің нәтижесінің ақырында Жошы әулетінің Алтын Орда мемлекетінде ислам ресми дін ретінде орнықты.
Алтын Ордада мұсылмандықтың орнығуы тарихында үш кезең анық байқалады, бұлар:
- Берке хан билік құрған уақыт (1257—1266),
- Өзбек хан билеген уақыт (1313—1341).
- Әмір Едіге (1419 жылы өлген) билік басында болған уақыт.
«Әлемді жаулап алушының тарихы» (1260 жылы жазылып біткен) деген шығарманың авторы Жувейнидің хабарына ден қойсак, Жошының бірінші мұрагері – Бату діндердің бірінен-бірін артық санамаған. Ата-бабаларының сенімі – Мәңгілік көк аспанға (Тәңiрiгe) табынушылықты ұстанған. Ол уақытта Шыңғыс хан әулетінің көбі исламға жаулық ниетте болғаны белгілі. Өйткені халиф Мустасим (1258 жыл Бағдадты алған кезінде Шыңғыс хан ұрпағы Құлағуды өлтірген) бастаған мұсылмандар Монғол империясының ең басты сыртқы жаулары болды.
Соған қарамастан Батудың тірі кезінде-ақ (1255 жылы өлген) оны бірнеше інісі ислам дініне ден қойып, мұсылман болған. Бұларды арасында Алтын Орданың болашақ ханы – ханзада Берке де болды. Беркенің ислам дініне нақ қашан кіргені туралы бізде анық, дәлме-дәл мәлімет жоқ. Француз королі IX Людовиктің Монгодағы елшісі, 1253 жылы Жошы ұлысында болған Г.Рубрусөздерінен аңғарылатыны – Берке оған Рубрук барғаннан бұрын, 1253 жылдан ілгеріде мұсылман болған.
«Берке, – деп жазады Рубрук, – өзін сарашынмын (мұсылманмын деп санаған) дейді және өзінің сарайында шошқа етін жегізбейді. Замандасы Жүзжанидың сөздеріне қарасақ, ханзада Беркені әлі жасөспірім кезінде Ходжентте (қазіргі Тәжікстандағы қала, Сырдарияның оң жағалауында орналасқан) осы қаланың ғұламаларының бірі Құранды (мұсылмандардың ең қасиетті кітабы) оқытып үйреткен. Берке Бұхарада мұсылман діндар-ғалымдарының қабылдауында болып, олармен бірнеше мәрте сұхбаттасқан.
Сонда, Бұхарада жүргенде, араб авторларының жазғандарына қарағанда, ол атақты софы шайхысы Сайф ад-Дин Бахарзидe (1261 жылы өлген) екеуі ислам дініне кірген. Әл-Омаридың деректері бойынша, бұл уақиға ханзада Берке Монғолиядан құрылтайдан Еділ бойына қайтып келе жатқан бетінде болған. Мөңке (Менгу) ұлы хан болып жарияланған бұл құрылтай 1251 жылы болды. 1257 жылы таққа отырғаннан кейін Берке Бұхараға барып, осы қаланың үздік ғұламаларына (діндар ғалымдарына) тағзым етіп қайтты деп әңгімеленеді.
Теrінде, іш бұрып, барынша әсірелеп айтатыны анық мысырлық авторлардың хабарларына ден қойсақ, мұсылман болған Беркенің өзі ғана емес, оның әйелдері де, сондай-ақ жауынгерлерімен қоса бірсыпыра әмірлер де исламға кірген. Оның әйелдерінің әрқайсысында имамы (рухани ұстазы) мен муаззині (намазға шақырған азан айтатын адам) болған. Шатырлардан құралатын мешіттерін олар өздерімен бірге алып жүрген. Бекзадалардың балаларын Құранға түсіріп оқытатын мұсылман мектептері болған деп те айтылады.
Берке ханның көшпелі ордасында үнемі діндар ғалымдар болды, олардың қатысуымен жиі-жиі сұхбат-кештер өткізіліп, шариғат (хақ мұсылман басшылыққа алып ұстануға тиіс ережелер) мәселелері талқыланатын. Берке ханның, оның әйелдер мен жақындарының ислам дініне кіргенін мұсылман авторлары Алтын Ордада «ақиқат діннің» айтулы жеңісі деп көрсету сол заман үшін орасан зор саяси маңызы бар факт болғанымен, шын мәнінде мұның нәтижесінде Жошы ұрпақтары мемлекетінің негізгі халқының жаппай ислам дініне кіруі болған жоқ. Мемлекет өмірі мен қоғамдық тұрмыста исламға бет бұру айтарлықтай болмады.
Жошы ұлысында мұсылман хан Беркенің (257—1266 жылдары билік құрған) тұсында да мәжусилік ғұрыптар Монғолияның өзіндегідей қатаң сақталды. Бұлардың арасында исламның талаптарына бәрінен әсерi қарсы келетін. Өзен суын кір жууға, дәрет алуға және басқа қажеттерге қолдануға болмайды дейтін ғұрып та болды. 1263 жылы Египет елшілері Еділ бойына Берке хан ордасына келгенде оларға күн ілгері «қар жемеңдер, ордада кезілек-кеншектеріңді жумаңдар, жуа қалған жағдайда да, білдірмей жуындар» деп ескертілген.
Жошы әулетінің және Дешті Қыпшақтың көшпенді бекзадаларының арасында исламның онша тарала қоймағанына мына бір факт айғақ болады: Беркеден (1266 жылы өлген) кейін болған Алтын Орда хандары мәжусилер қалпында калды. Олар әл-Кәлкашандидің жазғанына қарағанда «араларында Өзбек хан пайда болғанға дейін ислам дінін ұстанған емес».
Алтын Ордадағы ислам дінінің орнығу
Шын мәнінде, Алтын Ордада ислам дінінің тарауы мен орнығуында Өзбек ханның патшалық етуі (1313—1341) нағыз алтын кезең болды. Оның тұсында ислам Жошы ұрпақтары мемлекетінің ресми діні деп жарияланып, Алтын Орда мәдениеті анық мұсылмандық мән-маңыз алды. Өзбектің ислам дініне кіруін араб (Египет) авторлары оның таққа отыру кезіндегі жағдайлармен байланыстырады. Өзбектің алдында таққа отырған Тоқта хан (1290—1312 жылдары билік құрған), делінеді шайхы әл-Бирзалидің (1338 жылы өлген) шығармасында. Пұтқа табынушы болды, «ламалар мен сиқыршыларды жақсы көріп, оларды қатты құрметтеді». Тоқта ханның исламға ден қойған, Құранды түсінбесе де, оның оқылғанын қызыға тыңдайтын ұлы бар еді. Ол билік жүргізетін кезім келер, сол уақытта хандықта мұсылман дінінен басқа бірде-бір дін қалдырмаспын деп үміттенді. Алайда ол әкесі әлі тірі кезінде өліп қалды.
Тоқта мұның баласын, өз немересін тақтың мұрагері болсын дегенімен, ол да ел басқаруға қолы жеткен жоқ. Өйткені Тоқта өлгеннен кейін патшалықты оның ағасының баласы Өзбек иеленіп алды.
Әл-Айнидің (1451 жылы өлген) шежіресіне және Ибн Халдунның сақлиялық мысалдар кітабына» (1406) сүйенсек, ханзада Өзбекті өз жақтастарымен бірге елдің аға әмірі Құтлықтемір хан тағына отырғызған. Осының өзінде билікті басып алуға дайындық кезінің өзінде-ақ Утлықтемір Өзбек ханзаданың таққа отырар болсам мұсылман боламын, ислам қағидаларын бұлжытпай ұстанамын деген уәдесін алып алған көрінеді.
Такқа отырғаннан кейін Өзбек шын мәнінде көптеген шамандар мен будда ламаларын өлтірткен. Мұсылман болып, «ислам дінін ұстанушылықты жариялаған». Өзбек хан зәулім мешіт салдырып, бес уақыт намазды қаза кылмай оқыған, бұдан әрі монғол қалпағын кимеген. «Ер адамдарға алтын тағыну ерсі» деп, болат кісе буынған.
XV ғасырдағы парсы тілінде құрастырылған «Шаджарат әл-атрақ («Түріктер шежіресі») деп аталатын авторы беймәлім шығармала Өзбекті түркістандық шайхы Сайид-Атаның исламға бойсұндырғаны туралы дерек бар. Ол Өзбекке мұсылманша «Сұлтан Мұхаммед Өзбек хан» деген есім берген. Бұл уақыт хижраның 720 жылы (12 аслан 1300 – 2 кантар 1321) болыпты.
Атап айтарлық бір жайт, Өзбек ханның хижраның 721 жылынан былай (1321—1322) соғылған мәнеттерінде оның толық есімі «Сұлтан Мұхаммед Өзбек хан» деген нысанда неғүрлым бұрынырақта соғылған мəнеттерде «Ұлық Сұлтан Өзбек» делініп жазылады.
Өзбек ханнан бастап Алтын Орданың барлық хандары мұсылмандар болды және жеке түркі есімімен қоса мұсылманша аты болды. Мәселен, мәнеттерге қарап пікір түйсек, Жәнібек ханның (1342 – 1357 жылдары билік құрған) мұсылманша аты Сұлтан Жәлел ад-Дин Махмұт болды. Бердібек хан (1357-1359 жылдары ел билеген) Сұлтан Мұхаммед. Тоқтамыс хан (1379-1395 жылдары билік құрған) Сұлтан Насыр ад-Дин деп аталды.
Жошы әулетінің ислам дініне кіруіне байланысты мына бір жағдайды айрықша атап айтқан жөн: XIV ғасырдың екінші ширегінде Шағатай әулеті мемлекетінде де ислам ресми дін болып жарияланды. Сөйтіп, XIV жүзжылдықтың өзінде-ақ Оңтүстік Русьтен бастап Монғолияның өзінің және Қытайдың шекарасына дейінгі монғолдардың батыста жаулап алған бүкіл ұлан-байтақ жерінде ислам мемлекеттік дін болып орнықты.
Хиуа тарихшысы Мунистің пайымдауынша, Өзбек хан болып тұрған уақытта, Жошы ұлысында исламның біржола орнығуына байланысты түркіше бий (бек) деген сөз монғолдың ноян деген сөзін ығыстырып шығарды. Алтын Орданың билік жүргізуші бекзадалары исламды ғана қолдап қойған жоқ. Қырымның, Еділ бойының көптеген қалаларында мешіттермен қоса шіркеулер мен монастырлар да болды. Атап айтқанда, мемлекет астанасы Сарайда Өзбек хан тұсында 1355 жылы қалада болып қайтқан арабтың ұлы жиһанкезі Ибн Баттутаның жазғанына қарағанда, «халық намазға жиналатын он үш мешіт, оның бірі шафи мешіті болған. Бұларға қоса басқа мешіттер өте көп. Қалада әр түрлі халықтар түрады, бұлар: елдің нағыз тұрғындары және иелері – монғолдар; олардың кейбіреулері мұсылман, астар, бұлар мұсылмандар. Қыпшақтар, шеркестер, орыстар мен византиялыктар. Бұлар христиандар. Әрбір халық өз телімінде бөлек тұрады».
XIV ғасырдың енді бір деректемесінде Алтын Орданың халқы көп және кұрамы әр түрлі, олардың арасында христиандармен қатар «мұсылмандар мен кәпірлер де бар» делінеді.
Мұның барлығына қарағанда XII-XIV ғасырларда Алтын Орданың әміршілері өз бодандарының наным-сеніміне барынша төзімділікпен қараған деуге келеді. Жошы әулетінің діндерге бей-жай қарауының мән-жайы туралы
Минориттер орденінің адамы, 1320 жылы Алтын Ордаға келіп кеткен Иоганка Венгрдің хатында айтылады.
«Татарлар», – деп жазды ол, Орденнің басшысы барон Михаилге, ондағы соғыс қуатымен христиан халықтардан әр алуан тайпаларды өздеріне бағындырып алды ғой?! Бірақ олардың өз заңы мен дiнiн бұрынғыдай сақтауына ерік беріп отыр. Кімнің қай дінді ұстанатыны туралы ойлап әуре болмайды, тек бейбіт кездегі қызметте, алымдар мен салықтарды төлеуде және соғыс жорықтарында олар (бодандар) шығарылған заң бойынша өздерінің мырзалары үшін не істеуге міндетті болса, сол міндетін орындаса болғаны деп біледі.
Қорыта келгенде, мына жағдайды айту керек: Жошы ұлысында XIV ғасырда исламның тарауы бәрінен гөрі Алтын Орда мемлекетінің билік жүргізуші бекзадалары мен қала тұрғындарының арасында жедел жүрді. Көшпенділер даласы – Дешті Қыпшақ XIV ғасырда тұтас алғанда мұсылманшылыққа тым үстірт қана қамтылды. Дала тұрғындарының негізгі бұқарасы әлі де ескі шамандық көзқарастардың ықпалында қала берді, мұны сол уақыттағы өлікті жерлеудің ежелгі мәжусилік ғұрыптарының қолданылғанынан көруге болады.
XV ғасырдың басында Алтын Ордада әмір Едіге исламды күштеп енгізуге қарекет жасады. Еске сала кетейін, әмір Едігенің шыққан тегі түркі болып кеткен монғолдық маңғыт руынан еді. Ол билік басына Тоқтамыстың 1395 жылы Әмір Темірден күйрей жеңілуінен кейін келген болатын. Оқиғалардың өрбуі солай қиюласып, ол сол уақыттан бастап, өмірінің соңы болған 1419 жылға дейінгі аралықта Алтын Орданың көпшілік бөлігінің толық билікті әміршісі болды. Қолдан қойылатын хандар мұның ырқында болды.
Мажусилер деген кімдер? Олар неге табынды?
Әмір Темірдің екі мәрте жойқын шапқыншылығынан (1391 жылғы және 1395 жылғы) күйзелген мемлекетті Едіге қысқа уақыттың ішінде ретке келтіріп алды және «Мунтахаб ат-тауарих-и-Мусини» (1413-1414 жылдары жазылып біткен) авторының сөзімен айтқанда Жошы ұлысында «енсекті ережелер мен ұлық заңдардың» қолданылуына жол ашты.
Атап айтқанда, ол, араб авторы Макризидің (1441 жылы өлген) жазғанына сүйенсек, «татарлардың» өз балаларын басыбайлылыққа сатуына тыйым салды. Құдіретті «әмірлердің әмірі» Жошы ұрпақтарының мемлекетіндегі діннің жай-күйіне мәртебелі назарын аударды. Осыған байланысты Донның сағасы өңірінде орналасқан Венецияның отары Танда (қазіргі Азов) 1436 жылдан 1452 жылға дейін көп жыл түрған итальян келесі И.Барбаро былай деп жазған:
«Мұсылман діні міне шамамен жүз он жылға жуық заманнан бері татарлардың ішінде үйреншікті болып келеді. Рас, бұрын олардың біразы ғана мұсылман болатын, ал жалпы алғанда әркім өзіне ұнаған дінді ұстануға ерікті еді. Сондықтан өздерінің арбаларына салып алып жүретін, ағаштан не шүберектен жасап алған жансыз тұлғаларға сыйынатындар да болған. Ал мұсылман дініне мәжбүрлеп кіргізушілік Сейдахмет хан деп аталған татар ханының әскербасы Едігенің заманында болды».
Мәжбүрлеудің нақты шаралары туралы хабарланбайды. Атап айтарлық бір жағдай, сол Едігемен бір уақытта Моғолстан ханы Шағатай ұрпағы Мұхаммед (1408–1416 жылдары билік құрған) өз қол астындағы елдерде ислам дінін орнықтыруға жігерлене қарекет жасады. Моғол хандарының ресми тарихының авторы Мырза Хайдар Дулаттың жазғанына қарағанда, бұл әміршінің бұйрығы бойынша барлық моғолдар (елдің көшпенді халқы) бастарына шалма орап жүруге тиіс болды. Құлақ аспағандардың бастарына шеге қағылатын еді. Осындай қатал шаралар арқылы Мұхаммед хан «Тарихи Рашидиді» шығарушының сөзімен айтқанда, Моғолстанның біраз көшпелі рулары мен тайпаларының мұсылман болуына қол жеткізді.
Едігенің Дешті Қыпшақтың барлық көшпенділерін мұсылман дініне күштеп кіргізу жөніндегі жоспары діни қағидатты қандай да бір дәрежеде нығайтқан да болуы мүмкін. Алайда дінге орайлас міндеттерді орындаудың мұндай күштеушілік әдістері қалай болғанда да бүкіл Қыпшақ даласында исламның толық жеңуіне жеткізе қоймады. Едігенің өлімінен кейін де Барбаро Алтын Орда халқының арасындағы «мәжусиліктің» қайсыбір көріністерін екі мәрте атап көрсеткен.
«Бір жолы, ордада жүргенімде жерде төңкеріліп жатқан ағаш тостағанды көзім шалды. Жақындап келіп, көтеріп қарасам, астында пісірілген тары бар екен. Мен бір татарға қарап бұл не деп сұрадым. Ол маған бұл мәжусилердің ғұрпы деп жауап берді. Мен «Бұл халықтың арасында мәжусилер болғаны ма?» деп сұрадым. Ол болса «олар көп қой, бірақ онысын білдірмейді» деп күле жауап берді».
Шығармасының енді бір тұсында Барбаро былай деп жазады: «Татарлар турасында басқадай айтатын ештеңе жоқ, олардың мәжусилер күйінде қалғандарының жансыз тұлғаларға табынатынын ғана айтайын, бұларын арбаларына салып алып, өздерімен бірге алып жүреді. Әйтсе де бұлардың ішінде күн сайын үйлерінен шыққан бетінде алдынан кезіккен қайсыбір жануарға табынатын ғұрыпты ұстанушылар да бар».
Алтын Ордада XV ғасырдың 20-30-шы жылдарында болып қайтқан ибн Арабшах, И.Шильтбергер, сондай-ақ басқа да бірқатар авторлар XV ғасырда Дешті Қыпшақта әлі де көп мәжусилер болғаннын, яғни көп адамдар шаманизмді ұстанғанын атап көрсетеді. Осындай жағдай Дешті Қыпшақтың бір бөлігінде XVI ғасырда да, XVII ғасырда да сақталды.
Осыған байланысты айрықша атап айтатын бір жайт мынадай: этностық ұйытқысын нақ сол қыпшақ бірлестігінің рулары мен тайпалары құрған қазақтар XVI ғасырда ханифит ыңғайына мұсылман-сунниттер деп саналатын. Алайда мұнымен қатар олардың араларында кейбір «мәжусилік ғұрыптар» тараған еді. Бұл ғүрыптар Мұхаммед Шейбани ханның қазақтарға қарсы 1509 жылғы жорығына қатысқан Ибн Рузбиханның сөздеріне қарағанда үш нысанда болған.
Біріншіден, қазақтарда кейде бастарын жерге тигізіп табынатын тасқұдайлардың бейнелері ұшырасады.
Екіншіден, тұтқынға алған мұсылмандарды қазақтар құл қылған, олар мен кәпір құлдар арасында еш айырма жок деп қараған.
Үшіншіден, көктем шығып, қымыз ішетін кез болғанда, оны ыдысқа құйып ішпестен бұрын қазақтар «беттерін Күнге қаратып ыдыстан аз ғана сусынды шығысқа қарай шашады, содан соң Күнге қарай тәжім жасайды. Тегінде, мұның өзі жылқы жеп сүт шығатындай шөп өсіргені үшін Күнге ризалық білдірудің нышаны болса керек».
Қыпшақ даласы көшпенділерінің арасында исламның таралуы мен орнығуындағы жаңа кезең
Қыпшақ даласы көшпенділерінің арасында исламның таралуы мен орнығуындағы жаңа кезең орыс үкіметінің әрекетімен байланысты. XVI ғасырдың екінші жартысында Ресей өз құрамына Қазан, Астрахан және Сібір (Тобыл) хандықтарын қосып алған кезде орыстар Еділ бойының татарларымен және башқұрттармен мұсылман дініндегі халықтар ретінде танысты. Ресейде бұрынғы Жошы ұлысының барлық халықтары ақиқат мұсылмандар, ал ислам олардың дүниетанымының, мемлекеттік құрылысы мен қоғамдық өмірінің бірден-бір негізі деген ішкі сенімге сай көзқарас қалыптасты.
Атап айтарлық жайт, сонау XVIII ғасырдың бірінші жартысының өзінде Ұлы Даланың түркі тілдес көшпелі халықтарының, солардың ішінде қазақтардың бұрынғысы, қазіргі жайы мен болашағы Ресей үкіметінде осы қате көзқарас тұрғысынан талқыланды. Нақ осы себепті 1731 жылы Кіші жүз (Кіші Орда) қазақтарын Ресей бодандығына алу үшін қазақ даласына Әбілқайыр ханға жіберілген императрица Анна Иванновнаның елшісі А.И. Тевкелевке қатаң нұсқау берілді.
Сыртқы істер алқасының қабырғасында құрастырылған бұл нұсқау бойынша А.И.Тевкелев «ең басты шаруа ретінде мәртебелі императрицаға адал берілгендігіне «ол Әбілқайыр хан барлық басқа хандармен және старшындармен, барлық өзге қазақтармен бірге өздерінің діні бойынша әл-Қуран ұстап ант беруіне, оған өз қолдарын қойып, бұған, Тевкелевке беруіне» көзжеткізуге тырысуға тиіс болды.
Ал, анығында Қазақстан даласында XVIII ғасырдың бірінші жартысында да ислам халықтан өзінің қағидаларын бұлжытпай орындауды талап ететіндей дін болды деуге әлі келмейтін еді. Бізде бар деректерге сүйенсек, қазақтың негізгі бұқарасы арасында ол уақытта исламның бес парызы:
- бір Алла бар, оның елшісі Мұхаммед бар деп сыйыну,
- бес уақыт намаз оқу,
- рамазан айында ораза ұстау,
- кедей-кемтарларға деп салық төлеу,
- барша мұсылманның ең басты қасиетті
- орны — Меккеге, Қағбаға қажылыққа бару — оншалық мәлім емеседі.
Діни ғұрыптарды барша түгел ұстанады деуге келмейтін, оның есесіне мұсылманшылыққа дейінгі наным-сенімдердің қалдықтары әлі күшті еді. Осыған орайлас мына бір факті назар аудартады. Қазақтың белгілі ханы Әбілқайыр 1748 жылы жазда қаза тауып, мұсылман ғұрпымен жерленеді. Алайда капитан Н.П.Рычковтың (1784 жылы өлген) «Күнделік жазбаларына» илансақ, Әбілқайыр ханды қабіріне «әдеттегі киімімен және қайсыбір соғыс жарақтарымен: қылышын, найзасын және жебелерін жанына қойып» жерлеген.
Н.П.Рычковтың сөздеріне қарағанда, мұсылманшылық жерлеу салтының негізгі ғұрпы орындалғанына қарамастан, Орталық Азия көшпенділерінің мұсылманшылықтан бұрынғы жерлеу ғұрпының элементтері: салтанатты киімімен, қару-жарағымен жерлеу ғұрпының сақталғаны да көрінеді. Ал мұсылман салты бойынша ешқандай қажет зат салынбай, ақыретке орап жерлеу талап етілетіні мәлім.
Қысқасы, исламға ресми тұрғыда кіргеніне қарамастан, көшпенді қазақтардың өмірінде оның атаулы ғана маңызы болды да, мемлекеттік құрылыс пен халықтың қоғамдық тұрмысына ешқандай ықпал-әсері болмады деуге болады. Қазақтардың діни сенімі туралы орыс армиясының сержанты Ф.С.Ефремовтың жазғандарын келтіре кетейік. Ол 1774 жылы қазақтардың тұтқынына түсіп, он жыл қиыншылық көрген, ақыры Шығыс арқылы Ресейге оралған. Оның «Филипп Ефремовтың қазақ даласын, Бухарияны, Хиуаны, Персияны, Тибетті және Үндістанды кезуі және оның ол жақтан Англия арқылы Ресейге оралуы» деген кітабы бөлек таралымдармен, сондай-ақ әр түрлі жинақтардың құрамында бірнеше мәрте басылып шықты.
«Қазақтар мұсылман дінін ұстанады, бірақ ол туралы түсінігі тегінде өте аз болу керек, сондықтан бейне ешқандай діні жоқ секілді». Мұның өзі қаншалық оғаш болса да, исламның қазақ даласында – Бұрынгы Дешті Қыпшақтың шығыс бөлігінде біржолата орнығуы – нақ қазақтардың Ресей протектораттығын қабылдағанынан кейін және христиандықты ұстанушылар орыстардың жігерлі түрде септесуімен жүзеге асты.
Мұсылмандардың қудалануы
Орыс үкіметінің исламға көзқарасы әр алуан тарихи кезеңдерде әрқалай болды. Бастапқыда, Азия құрлығында жаңа жерлерді бағындыру кезінде ол исламға қамқоршылық жасаған жоқ. Алайда өзінің азиялық мұсылман бодандарының ожданын тікелей күштеуге бармады және оларды қорқытып шоқындырған жоқ.
Бұдан кейінірек мұсылмандар қудаланатын болды. Ресей империясында XVIII ғасырдың 40-шы жылдарында исламды қудалау ерекше күшейді. Бұл уақытта мұсылмандар арасында христиандықты тарату жаңадан шоқындырылғандарды жан басын салықтар мен рекруттықтан босату, мұның екеуін де шоқындырылмағандарға міндеттеу атаулы жарлықпен бұйырылды. Бұл кезде сенат жарлығымен Еділ мен Кама атырабында мешіттер жойылып құртылды. Алайда діни қудалаулар «шығыстық бұратаналардың көтерілістеріне себепші болып, бұлардың арасында христиандықты күштеп енгізуден мәнді нәтиже шыға қоймағандықтан, XVIII жүзжылдықтың екінші жартысында үкімет исламға деген көзқарасын өзгертті. Ендігі жерде орыс үкіметі өзінің азиялық иеліктерінде исламның таралып, нығаюына саналы тұрғыда себептесетін болды.
Патша үкіметі арнайы жарлықпен мешіттер салуға бұйырды. Атап айтқанда, 1755 жылы Орынборға таяу жерде зәулім мешіті бар Сеит посады деп аталатынның негізін салуға рұқсат берілді. Стерлибаштағы (Стерлитамақтағы) Уфа губерниясындағы өзінің діни колониясымен бірге ол мұсылман Fылымының жаңа орталығына айналды. Бұл орталық Қазақ даласымен шекарада орналасқан еді. Осы арадан Ресей өкімет орындарының рұқсатымен Қазақ даласына мұсылман діни мектептерін ұйымдастырып, балаларды оқыту үшін молдалар, исламды орнықтыру үшін мұсылман уағызшылары жіберілетін болды.
«Қазақ даласында исламның орнығуында бірталай жетістіктер болғанын мына бір фактіден да аңғаруға болады: XVIII ғасырдың 80-ші жылдарында мұнда Әбужалил деген бір қожа ресми қарекет жасады оның «бүкіл қазақ жұртының пірі» (рухани ұстазы — Т.С.) деген кұрметті дәрежесі болды — бұл өзінше бір далалық шейх ул-ислам (ислам старшинасы) деген атақ болатын» деп жазады тарихшы Тұрсын Сұлтанов өзінің «Алтын орда» атты еңбегінде.
Сөйтіп, осыдан былай мұсылман мәдениеті мен ислам Қазақстанда бастапқыда солай болғаны сияқты оңтүстіктен ғана емес, солтүстіктен де тарай бастады. Осы жағдай түптеп келгенде бұрынғы Қыпшақ даласының ендігі жерде толық және біржолата мұсылман елі Дар әл-Ислам болуына жеткізді.
Сұлтан Мұстафин,
Ruh.kz
