Абай Құнанбайұлының 180 жылдығы: Ұлы ақынның мұрасы әлем мәдениетінде

Абай Құнанбайұлы – қазақ әдебиетінің ұлы тұлғасы, қазақ халқының мәдениеті мен тарихының ең маңызды өкілдерінің бірі. Оның шығармалары терең философиялық мәнге ие болып, ұрпақтан ұрпаққа мұра болып келеді. Абайдың өлеңдері мен қара сөздері қазақ әдебиетінің алтын қорына енгенімен, оның шығармашылығы мен мұрасы тек қазақ халқының ғана емес, дүниежүзілік мәдениет үшін де маңызды. Абайдың әлемдік деңгейдегі ұлы ақын әрі ойшыл ретінде танылуы оның шығармаларының шет елдерде де кеңінен зерттелуіне себеп болды.
Абайдың дүниежүзілік деңгейде танылуының алғашқы кезеңдері ХХ ғасырдың басында, әсіресе, 1910 жылдардан кейін байқалды. Кеңес Одағының құрамындағы Қазақстанда Абай шығармашылығына ерекше назар аударылды, оның шығармалары орыс тілінде жарияланып, әлемнің басқа тілдеріне де аударылды. Бірақ Абайды тек Қазақстанда ғана емес, сонымен қатар әлемнің әртүрлі елдерінде ұлықтау процесі кейінгі бірнеше онжылдықта одан әрі өріс алды. Қазіргі таңда Абай әлем әдебиетінің маңызды тұлғаларының біріне айналды және оның мұрасы әлемдік деңгейде таныла бастады.
Абайды шетелде ұлықтау мәселесі әртүрлі елдердің әдебиеттанушылары мен мәдениеттанушыларының назарында. Абайдың шығармаларын зерттеу және аудару ісі шет елдерде бірнеше бағытта жүргізілуде. Бірінші кезекте, Абайдың өлеңдері мен қара сөздері түрлі тілдерге аударылып, әлем әдебиетіне ену үшін үлкен жұмыстар атқарылды. Абайдың шығармалары орыс, ағылшын, неміс, француз, қытай және басқа да көптеген тілдерге аударылды. Бұл жұмыстар арқылы Абайдың философиялық мұрасы әлемге кеңінен таныла бастады.
Абайды тану процесі тек әдебиетпен шектелмейді, сонымен қатар оның мәдениеттегі орны мен маңызы да ерекше. Абайдың шығармаларының мазмұны, оның халыққа деген көзқарасы, әділеттілік пен адамгершілік туралы ойлары көптеген елдердегі философтары мен мәдениеттанушыларына да үлкен әсер етті. Әсіресе, Абайдың гуманистік көзқарастары мен адам болмысы туралы терең ойлары әлемнің түрлі елдерінде оң бағаланып, оның шығармаларына қызығушылық артты. Сонымен қатар Абайдың шығармашылығында қазақ халқының тарихы, салт-дәстүрі мен мәдениеті кеңінен қамтылған, бұл оның шығармаларын шетелдік оқырмандар үшін де қызықты әрі бағалы етеді.
Абайдың шығармашылығын зерттеу жұмыстары тек әдебиет саласында ғана емес, сонымен қатар философия, социология, психология сияқты салаларда да кеңінен жүргізілуде. Оның философиялық тұжырымдамалары, адамға қатысты пайымдаулары, мораль мен этикаға деген көзқарастары қазіргі заманның да өзекті мәселелерімен үйлесім табады. Абай шығармашылығының жаңашылдығы мен тереңдігіне байланысты әлемнің түрлі елдеріндегі ғалымдар мен зерттеушілер оның сөздерін өз жазбаларында жиі қолданады.
Абайды ұлықтау және оның шығармашылығын шет елдерде таныту үшін түрлі мәдени іс-шаралар мен конференциялар өткізіледі. Абайдың туған жерінде, яғни Семей қаласында, сондай-ақ басқа да қалаларда халықаралық деңгейде ғылыми конференциялар мен симпозиумдар ұйымдастырылып, Абайдың әдеби мұрасы мен оның әлем мәдениетіндегі орны талқыланады. Бұл іс-шаралар Абайдың шығармаларының шет елдерде кеңінен таныстырылуына және зерттелуіне мүмкіндік береді.
Әлемнің түрлі елдерінде Абай шығармаларын зерттеу үшін арнайы ғылыми орталықтар құрылған. Мысалы, Ресейде Абай Құнанбайұлының шығармашылығын зерттейтін арнайы институттар мен ғылыми зерттеулер жүргізіліп келеді. Абайдың шығармаларын орыс тілінде аударған, әрі оның философиясын терең зерттеген орыс ғалымдары да көп. Абайдың шығармашылығы орыс әдебиеттанушыларының назарын аударып, олар өз зерттеулерінде Абайдың адамгершілік философиясы мен халықтық мұрасына ерекше мән береді.
Ағылшын тілінде Абайдың шығармалары бірнеше рет басылып шықты. Оның өлеңдері мен қара сөздерінің ағылшын тіліне аударылуы, сондай-ақ Абайдың философиялық көзқарастарының кеңінен танылуы оның әлем әдебиетіне қосқан маңызды үлесін көрсетеді. Абайдың шығармаларының ағылшын тілінде танылуы, әсіресе оның гуманистік идеялары мен адами болмысқа қатысты пайымдауларының кеңінен түсінілгендігін білдіреді. Бұл аспект Абайдың шығармаларының заманауи әлемде де өзекті болып қалатынын көрсетеді.
Неміс тілінде де Абай Құнанбайұлының шығармалары зерттеліп, аударылып жатыр. Германияда Абайды зерттеу ісі мәдениеттанушылар мен филологтардың назарында. Оның философиялық көзқарастары мен әдеби мұрасы неміс оқырмандарына да таныс бола бастады. Абайдың шығармашылығына деген қызығушылықтың артқандығы Германияда өткізілген әдеби кездесулер мен мәдени іс-шаралардан байқалады.
Қытайда да Абайдың шығармашылығы кеңінен танылып жатыр. Қытай тілінде Абайдың өлеңдері мен қара сөздері бірнеше рет басылып шықты. Қытайдағы әдебиеттанушылар мен философтар Абайдың шығармаларын зерттеп, оның қытай мәдениетімен өзара байланысын талдайды. Қытайлық зерттеушілер Абайдың идеяларын қазіргі заманның әлеуметтік және философиялық мәселелерімен салыстырып, оның мұрасының өзектілігін көрсетеді.
Абай Құнанбайұлының шығармашылығының әлемде танылуының тағы бір маңызды аспектісі – оның шығармаларының заманауи әлеммен үйлесімділігі. Қазіргі заманның мәселелері мен сұрақтары, әсіресе, адам болмысы, мораль, қоғамдағы әділетсіздік, рухани ізденіс мәселелері Абай шығармаларында көрініс табады. Оның философиялық ойлары бүгінгі күні де өзектілігін жоғалтпаған. Оның халықтың тұрмыс-тіршілігіне терең бойлау арқылы жазған шығармалары қазіргі замандағы гуманистік құндылықтарға үндейді.
Абайдың өлеңдерінде адамзатқа ортақ мәселелер қозғалатыны белгілі. Оның адамзаттың өз-өзімен күресі, әлемдегі әділеттілік пен теңдік, махаббат пен достық туралы ойлары, бүгінгі қоғамның моральдық және рухани дағдарыстарына жауап ретінде қабылданады. Бұл мәселелер әлемнің әртүрлі елдерінде өзектілігін сақтап отыр. Абайдың дүниетанымын, оның өмір сүруге деген философиялық көзқарастарын зерттегенде, оның шығармашылығы тек қазақ халқының ғана емес, бүкіл әлемнің рухани дамуындағы ерекше құбылыс екені айқындалады.
Абайдың шығармаларын зерттеу барысында оның шығыстық дәстүрлермен және түркі әдебиетімен байланысын атап өткен жөн. Шығыстың философиялық ойлары мен мәдениеті Абайдың дүниетанымында терең із қалдырған. Сонымен бірге оның шығармашылығында әлемдік әдебиеттің үлгілері де байқалады. Абай өз заманындағы қазақ қоғамының әлеуметтік және рухани мәселелеріне жауап іздеуде тек ұлттық дәстүрлерге ғана емес, жалпы әлемдік мәдениетке де назар аударған. Бұл оның шығармаларын тек қазақ қоғамымен ғана емес, әлем әдебиетімен тығыз байланыстырды. Осы тұрғыдан алғанда, Абай өз заманының интеллектуалдық әлеміне терең бойлап, қазақ халқының дәстүрлі дүниетанымын жаңа бағытта жаңғыртқан ақын ретінде танылады.
Абайдың шығармашылығын ұлықтау әлемдегі түрлі елдерде мәдениеттер арасындағы диалогты нығайтуға да өз үлесін қосып жатыр. Абайдың философиясы мен поэзиясы әлемнің түрлі елдерінде мәдени алмасу процесін жандандырып, халықтар арасындағы түсіністік пен құрметті арттырады. Осының арқасында Абайдың мұрасы әлемнің көптеген елдерінде бейбітшілік пен ынтымақтастықтың маңызды құралы ретінде қарастырылады.
Қазақтың ұлы ақыны Абай Құнанбайұлының шығармаларының әлемде кеңінен танылуының тағы бір маңызды қыры – оның мұрасын болашақ ұрпаққа жеткізу үшін жасалып жатқан түрлі бастамалар. Қазақстанда Абайдың шығармаларын насихаттау және оны шетелде таныту мақсатында көптеген мәдени жобалар жүзеге асырылуда. Абайды әлемге таныту жолында Қазақстанның дипломатиялық миссиялары мен мәдени орталықтары үлкен рөл атқарады. Қазірдің өзінде шетелде Абай шығармашылығы мен оның өміріне қатысты көптеген мәдени іс-шаралар ұйымдастырылып келеді.
Абайдың мұрасын ұлықтау үшін әлемнің әртүрлі елдерінде арнайы көрмелер, кинофильмдер мен деректі фильмдер түсіріліп, әдеби шығармашылық бойынша түрлі байқаулар мен фестивальдер ұйымдастырылуда. Әлемнің көптеген елдерінде Абай туралы театр қойылымдары мен музыкалық шығармалар орындалды. Абайдың поэзиясы мен шығармаларына негізделген музыкалық композициялар мен оркестрлік шығармалар дүниеге келді. Бұл оның өнердегі бейнесін әрі қарай кеңейтіп, Абайдың шығармашылығының түрлі өнер түрлері арқылы танылуына ықпал етті.
Жалпы, Абай Құнанбайұлының шығармашылығы тек қазақ әдебиетінің ғана емес, бүкіл адамзаттық мәдениет пен философияның асыл қазынасы. Оның туындыларының әлемде танылуы, шет елдерде кеңінен зерттелуі – оның адамзатқа ортақ мұрасының айқын дәлелі. Абайдың философиялық ойлары, поэзиясы мен адамгершілік қағидаттары бүгінгі күннің өзінде өзекті болып, әлем халықтарының рухани дамуына зор үлесін қосуда. Абайды ұлықтау – тек оның туындыларын насихаттау емес, оның даналыққа толы идеяларын әлемнің түрлі елдерінде түсіну, бағалау және тарату.
Абай Құнанбайұлының әлемде танылуы тек әдебиет саласында ғана емес, сонымен қатар философия, музыка, бейнелеу өнері және басқа да мәдени салаларда да маңызды орын алуда. Әлемнің әртүрлі елдерінде Абайдың шығармашылығын ұлықтаудың түрлі жолдары мен әдістері қолданылады. Оның мұрасы әрқашан жаңарып, дамып, әлем оқырмандарының жүрегінде терең орын алатыны сөзсіз.