Қазақ халқының мәдениеті мен дәстүрлері ұрпақтан-ұрпаққа берілу арқылы бүгінгі күнге жеткен мол мұра. Бұл мұраның басты құрамдас бөлігі — отбасы құндылықтары мен ұлттық тәрбие. Отбасы – адамның алғашқы әлеуметтік ортасы, ол ұрпақтың жеке тұлғалық қалыптасуының негізі . Ұлттық тәрбие, өз кезегінде, осы құндылықтар мен дәстүрлерді ұрпаққа жеткізу міндетін атқарады. Бүгінгі күнде, әсіресе, жаһанданудың әсерінен ұлттық тәрбие мен отбасы құндылықтарының маңызы бұрынғыдан да арта түскенін байқауға болады. Бұл мақалада отбасы құндылықтары мен ұлттық тәрбие мәселесін талдай отырып, ұлы қазақ ғалымдарының ой-тұжырымдары мен халық даналығының орнына тоқтала отырып, қазіргі қоғамдағы олардың өзектілігін талқылаймыз.
Тарихи және әлеуметтік аспектілер
Отбасы құндылықтары мен ұлттық тәрбие тек қазақ халқының ғана емес, бүкіл әлемнің мәдениетін, дәстүрін, моральдық ұстанымдарын сақтаушы әрі таратушы негізгі институт. Бұл институттың мәні және оның ұрпақ тәрбиесіндегі рөлі ғасырлар бойы өзгерген жоқ. Отбасында балалар өмірдің ең негізгі құндылықтарын үйренеді: махаббат, сыйластық, адалдық, еңбекқорлық, жақсылыққа ұмтылу, еліне қызмет ету сияқты қасиеттер қалыптасады. Халықтың мәдениеті, тілі, тарихы, салт-дәстүрлері мен діни нанымдары отбасының ішінде тәрбиеленеді және сол арқылы ұрпақтан ұрпаққа беріледі.
Қазақтың ұлттық тәрбие жүйесі де осыған негізделген. Ол ұрпаққа ең алдымен халқымыздың ғасырлар бойы жинақтаған білімін, өмірлік тәжірибесін, моральдық нормаларын жеткізу міндетін атқарады. Қазақтың халық даналығы, дәстүрлері мен ғұрыптары ұлттық тәрбие жүйесінің маңызды бөлігін құрайды. Қазіргідей жаһандану кезеңінде, отбасылық құндылықтарды сақтау және ұлттық тәрбие жүйесін қалыптастыру — қоғам үшін өте маңызды мәселе. Бұл қоғамның мәдени, әлеуметтік және рухани тұрғыдан дамуына негіз болады.
Аналитикалық тұрғыдан алғанда, бүгінгі қоғамда ұлттық тәрбие мен отбасы құндылықтары бірнеше қатерге ұшырауда. Бір жағынан, жаһандық мәдениеттердің ықпалы, екінші жағынан — техникалық прогресс пен интернеттің әсері, ақпараттық технологиялар мен ғаламтордың балаларға ықпалы ұлттық тәрбиеге деген көзқарасты өзгертуге себеп болды. Сондықтан, отбасы құндылықтары мен ұлттық тәрбие мәселесіне қазіргі кездегі әлеуметтік және мәдени өзгерістердің әсерін зерттеу өте маңызды.
Қоғамның дамуындағы ең үлкен мәселелердің бірі – жастардың рухани және моральдық құндылықтарынан алшақтап кетуі. Әсіресе, қаладағы жастардың арасында отбасы құндылықтары мен ұлттық тәрбиеге деген қызығушылықтың төмендеуі байқалады. Бұған себеп — ата-бабалардан қалған рухани мұра мен ұлттық дәстүрлердің ұмытылып, заман талабына сәйкес жаңармай келуі. Отбасында балаларға ұлттық тәрбие беру және оларды адамгершілікке тәрбиелеу міндеті аса маңызды.
Халық даналығы мен ұлттық тәрбие
Қазақтың ұлы ғалымдары мен ойшылдары ұлттық тәрбие мен отбасы құндылықтары мәселесіне ерекше назар аударған. Әбу Насыр әл-Фараби, Қожа Ахмет Яссауи, Шәкәрім Құдайбердіұлы, Абай Құнанбайұлы сияқты ғұламалардың шығармалары мен ой-тұжырымдары қазіргі заман үшін де маңызды.
Әбу Насыр әл-Фараби адамгершілік, ізгілік және білімге деген көзқарастарын өз еңбектерінде ерекше атап өткен. Ол ұрпақ тәрбиесінде білімнің, ақылдың және моральдың маңызын сөз еткен. Әл-Фарабидің пікірінше, тәрбие — бұл адамды жан-жақты дамытып, оның ақыл-ойын жетілдіруге бағытталған процесс. Білім алу мен адамгершілік қасиеттердің қалыптасуы, оның ойынша, әр адамның қоғамда сіңіруі қажет басты міндеті.
«Адамға ең бірінші білім емес, тәрбие керек. Тәрбиесіз берілген білім – адамзаттың қас жауы, ол келешекте оның өміріне қауіп әкеледі».
Әбу Насыр Әл-Фараби
Қожа Ахмет Яссауи де тәрбиені адамгершілікті және моральды қалыптастырудың басты құралы ретінде қарастырып, әрбір адам өзін-өзі жетілдіріп, қоғамға пайдалы болуға тиіс деген тұжырымды алға тартты. Яссауидің ілімі бойынша, ұлттық тәрбие адамның жанын, ақылын және жүрегін тазарту, оны адалдыққа, сабырлыққа, шындыққа тәрбиелеу қажет.
Абай Құнанбайұлы, өз кезегінде, қазақ халқының ұлттық дәстүрлері мен тәрбиесінің маңыздылығына ерекше көңіл бөлген. Абайдың шығармаларында адамның адами қасиеттері, ар-ождан, мораль мен білімнің маңыздылығы, адамгершілікке тәрбиелеу мәселелері кеңінен сөз болады. Оның «Адам болам десеңіз» деген өлеңі мен философиялық ойлары бүгінгі күні де өзекті.
Шәкәрім Құдайбердіұлының философиялық көзқарастары мен шығармалары да ұлттық тәрбие мен отбасы құндылықтарын қалыптастырудағы терең маңызы бар. Шәкәрім адамгершілік, әділеттілік, адалдық туралы жазған еңбектерінде тәрбие мен моральдың қоғам өмірінде қаншалықты маңызды екенін көрсеткен.
Қазақ халқының ұлттық тәрбие жүйесінің негізі оның даналығында жатыр. Қазақтың мақал-мәтелдері, нақыл сөздері мен аңыздары - халықтың рухани қазынасы. Бұл даналық ұрпаққа тек өмірлік тәжірибені ғана емес, сонымен қатар адами құндылықтарды, мәдениетті, адамгершілік нормаларын да үйретеді.
Мысалы, «Ұяда не көрсең, ұшқанда соны ілесің» деген қазақ мақалында отбасының балаға көрсететін үлгі-өнегесі мен тәрбиесінің маңызы баса айтылған. Бұл сөздің мағынасы бала тәрбиесінде ата-ана мен отбасының рөлі қандай маңызды болса, оның қоғамдағы болашақтағы орны да соншалықты маңызды екенін білдіреді.
«Балаңды – өз тәрбиеңмен тәрбиелеме, ұлтыңның тәрбиесімен тәрбиеле» деген халық даналығы отбасының балаға беретін тәрбиесімен қатар, қоғамның да тәрбиелік рөлін көрсетеді. Осыдан келіп, ұлттық тәрбие тек отбасы шеңберінде ғана емес, бүкіл қоғамның, мемлекеттік деңгейде жүзеге асырылуы керек деген тұжырым туындайды. Әсіресе, қазіргі қоғамда бұл мәселенің маңызы арта түсуде, себебі отбасында берілетін тәрбие мен қоғамның үлгі-өнегесі арасында тығыз байланыс бар.
Қазіргі қоғамдағы отбасы құндылықтары мен ұлттық тәрбие мәселелері
Қазіргі заманғы қоғамның өзгерістері, жаһанданудың әсері, қалалық мәдениеттің дамуымен қатар отбасы құндылықтарына қатысты көптеген мәселелер туындап отыр. Жастар арасында рухани құндылықтарға, адамгершілікке, ұлттық дәстүрлерге деген қызығушылықтың төмендеуі байқалады. Интернеттің, ғаламтор мен әлеуметтік желілердің ықпалы, мәдениеттердің араласуы жастардың ұлттық тәрбие мен отбасы құндылықтарын түсінуіне кедергі келтіруде.
Қазіргі кезде отбасы құндылықтарының бұзылуы, ажырасу санының артуы, ата-аналар мен балалар арасындағы түсініспеушіліктер ұлттық тәрбиеге теріс әсер етуде. Бұл қоғамда ұлттық тәрбие мен отбасы құндылықтарының маңызын қайтадан еске түсіруді талап етеді. Бұл мәселе тек қана отбасы саласында ғана емес, бүкіл қоғамның әлеуметтік тұрғыдан дамуы мен тұрақтылығына әсер етеді.
Ұлттық тәрбие мен отбасы құндылықтарын қайта жаңғырту — бірқатар жүйелі шараларды талап ететін күрделі процесс. Бұл мәселеге мемлекет деңгейінде де, жеке отбасы мен қоғам деңгейінде де жауапкершілікпен қарау қажет. Әсіресе, қоғамның жаһандану кезеңінде мәдениетаралық алмасу, жаңа ақпараттық технологиялар мен өзге де факторлардың әсерінен ұлттық құндылықтарымыздың сақталуына ерекше мән беру керек. Жаһандану мен технологиялық дамудың ықпалына қарсы тұрып, өзіміздің ұлттық ерекшеліктерімізді сақтап, оларды келешек ұрпаққа жеткізу өте маңызды. Осы бағытта бірнеше маңызды аспектілерді атап өтуге болады.
1. Өркениеттік алмасу мен мәдени интеграция.
Жаһандану кезеңінде ұлттық ерекшелігімізді сақтай отырып, басқа мәдениеттермен үйлесімді өмір сүруге үйрену керек. Қазақ халқының ғасырлар бойы қалыптасқан тәрбие мен дәстүрлерін, ұлттық құндылықтарын сақтау — тек мәдениетіміздің амандығын қамтамасыз ету ғана емес, сонымен қатар жаһандық өркениетке интеграцияланудың маңызды қадамы. Мәдениетаралық байланыстар мен алмасуларды дамыту арқылы біз өз ұлттық мәдениетімізді әлемге танытуға мүмкіндік аламыз. Бұл үшін мектептер мен жоғары оқу орындарында халықаралық деңгейде бәсекеге қабілетті білім беру жүйесін қалыптастыру, сондай-ақ өз тілімізде жазылған ғылыми және әдеби еңбектерді әлемге тарату маңызды.
2. Цифрлық заманда ұлттық тәрбие және оның жаңа тәсілдері.
Цифрлық дәуірде ақпараттың ағымы және әлеуметтік желілердің белсенді даму әсері жастардың дүниетанымына терең ықпал етіп отыр. Бұл өзгерістер ұлттық тәрбие мен отбасы құндылықтарын насихаттау тәсілдерін жаңартуды талап етеді. Заманауи технологияларды қолдана отырып, балалар мен жастар арасында ұлттық тәрбиені тиімді жеткізу үшін түрлі онлайн-курстар, вебинарлар, әлеуметтік желілердегі білім беру контенті мен мобильді қосымшалар қажет. Әрине, бұл жерде негізгі мәселе — дұрыс контент пен ақпараттың сапасы. Мысалы, ұлттық өнерді, тіл мен әдебиетті насихаттайтын платформаларды құру, қазақ халқының дәстүрлеріне, тарихына байланысты танымдық видеолар мен мақалалар тарату — тәрбие жүйесін цифрлық платформаға бейімдеу жолдарының бірі.
3. Отбасы тәрбиесінің заманауи әдістері.
Отбасы — тәрбие мен құндылықтардың берілуі үшін ең маңызды ұя. Алайда бүгінгі күні көп отбасыларда экономикалық қиындықтар мен уақыт тапшылығы балаларға жеткілікті назар аударуға кедергі келтіруде. Осыған байланысты, қазіргі заманғы отбасы тәрбиесінің әдістері жаңаша көзқарас пен тәсілді қажет етеді. Мысалы, ата-аналарға арналған педагогикалық семинарлар мен тренингтер ұйымдастыру, балаларды ұлттық құндылықтар мен дәстүрлерге бағытталған арнайы жаттығулар мен ойындар арқылы тәрбиелеу, отбасы мүшелері арасында өзара түсіністік пен сыйластықты нығайтуға арналған іс-шаралар ұйымдастыру маңызды. Отбасындағы әрбір мүшенің рөлі мен жауапкершілігі айқындалып, өзара қолдау мен ынтымақтастықты нығайту үшін арнайы бағдарламалар мен оқу курстарын енгізу қажет.
4. Ұлттық құндылықтарды дәріптеу арқылы патриотизмді қалыптастыру.
Ұлттық тәрбие жүйесінің басты міндеттерінің бірі — жастардың бойында патриотизм сезімін қалыптастыру. Бұл өз кезегінде ұлттың рухани-мәдени дамуына, оның болашағының жарқын болуына әсер етеді. Ұлттық құндылықтарды дәріптеу арқылы ұрпақтың патриоттық санасын қалыптастыру — ұлттың бірлігі мен тұтастығын қамтамасыз етеді. Мектептерде патриотизмді дәріптеу үшін арнайы сабақтар, жобалар мен іс-шаралар ұйымдастыру, жастар арасында Қазақстанның тарихы мен мәдениетін зерттеу, ұлттық спорт түрлеріне қызығушылықты арттыру, қазақ халқының ұлы тұлғалары мен батырларын үлгі ету осы бағыттағы басты қадамдар болуы мүмкін.
5. Қоғамдық пікірді қалыптастыру және отбасы тәрбиесінің маңызын насихаттау.
Қоғамда отбасы тәрбиесі мен ұлттық құндылықтардың маңызына қатысты пікірталастар мен талқылауларды ұйымдастыру, бұқаралық ақпарат құралдары арқылы ұлттық тәрбиенің маңыздылығын халыққа түсіндіру маңызды. Мысалы, телеарналар мен радиостанциялар арқылы ұлттық тәрбие мен отбасындағы құндылықтарды насихаттайтын бағдарламаларды көбейту, арнайы тақырыптық хабарлар мен фильмдер шығару керек. Бұған қоса, газеттер мен журналдарда отбасылық мәселелер, ұлттық тәрбие мен моральдық құндылықтар туралы мақала жазу, сондай-ақ қоғамдық пікір жетекшілері мен атақты тұлғалардың бұл мәселеге қатысты ойларын жариялау — үлкен маңызға ие.
6. Ұрпақтар арасындағы байланысты нығайту.
Қазіргі қоғамда үлкендер мен жастар арасындағы байланыс сирек кездесетін құбылысқа айналғандай. Көптеген жастар ата-бабаларымыздың дәстүрлері мен құндылықтарын ұмытып, жаһанданудың ықпалымен өмір сүреді. Осы жағдайда ұрпақтар арасындағы байланысты нығайту арқылы ұлттық құндылықтарды сақтауға мүмкіндік бар. Ата-аналар жастарға өздерінің өмірлік тәжірибелері мен даналықтарын жеткізіп, ұлттық тәрбие мен тәрбиелік мұраларды сабақтастыра алады. Бұл үшін арнайы ұрпақтар арасындағы байланыс орнататын іс-шараларды ұйымдастыру, әжелер мен аталардан ұрпаққа ұлттық әдет-ғұрыптар мен тұрмыс салты туралы әңгімелер тыңдату тиімді болар еді.
Ұлттық тәрбие мен отбасы құндылықтары — қоғамның мәдени негізін сақтап қалатын маңызды тіректердің бірі. Жаһанданған заманда ұлттық мұраны қорғау, ұлттық рухты нығайту, отбасылық құндылықтарды дәріптеу арқылы біз өзіміздің тәуелсіздігімізді, мәдениетімізді және ұлттық бірегейлігімізді сақтап қаламыз. Осы мақсатта барлық деңгейде, соның ішінде мемлекеттік органдар, қоғамдық ұйымдар, білім беру мекемелері мен әрбір жеке тұлға ұлттық тәрбиенің маңызын сезініп, оған атсалысуы керек. Ұлттық тәрбие жүйесінің дамуы тек болашақ ұрпақтың рухани дамуына емес, еліміздің әлеуметтік және мәдени дамуына да оң әсерін тигізеді. Біздің міндетіміз — ұлттық құндылықтарды болашақ ұрпаққа жеткізіп, оларды жоғары адамгершілік пен мәдениетке тәрбиелеу.
