«Үш сүю» – Абайдың соңғы өсиеті

- Асан аға, Абай мұрасын аянбай зерттеп келесіз. Хакім жазған «үш сүюдің» тамыры тереңде жатса керек. Осы қатпары қалың дүниені қаншалықты талдап түсіне алдық?       

- Қатаң саяси қыспақ, кеңестік цензура көптеген Абай туындыларына қара құлыпты салды.  Соның бірі – «Алланың өзі де рас, сөзі де рас» (1902) деген өлеңі. Әйгілі «үш сүю» ілімі осы өлең еншісінде. Баяндап ұқтыруды қажетсінетіні осыдан-ақ түсінікті. Терең ілімді түбірлеп зерттеп-зерделеу әлі күнге атқарылмағаны өз кінәміз. Тарқатып айтып, шама-шарқым жеткенше жұмбағын ашпақ ниеттемін.

«Алланың өзі де рас...» шоқтығы биік өлең, бірақ оқшау тұрған әлем емес. Ол – Абайдың даналық ой-танымдарының жиынтығы, ғылым тілімен айтқанда, квинтэссенциясы, хакімнің соңғы өсиеті. Шыны сол, ғарыш биігінен түскен, нағыз ғайыптан туылған шығарма. Соған қарамастан қазақ оқушысына, әсіресе, жастарға ұғымды болуы ескерілгенін де айта отырайық.

Кіріспе шумақта Абай:

Алланың өзі де рас, сөзі де рас,

Рас сөз ешуақытта жалған болмас.

Көп кітап келді Алладан, оның төрті,

Алланы танытуға сөз айырмас.  

дейді. Күллі адамзатқа ортақ түп хақиқатты жеткізбек ниетін көреміз.  Күніне қырық құбылатын заттық әлемде өзгермейтін жалғыз-ақ нәрсе бар, ол – бір Алланың өзі мен сөзі ғана. «Шыннан өзге Құдай жоқ, Анық Құдай – шын Құдай» (Шәкәрім). Демек, түпкі шындық – Құдай. Иман деген – оның барына илану, сену. Болды, бітті. Егер Алла рас болмаса, адам жаны да мәңгілік емес, онда жан тәннен бөлек деуіміз де қисынсыздық.

Сөйтіп, шумақтың жұмбағын ашатын кілт – «Алла рас» деген сөз, хакімнің «рас» сөзін үш мәрте қайталап айтуы осымен өз түсінігін табады.

Әрі қарай көз салайық:

Аманту[1] оқымаған кісі бар ма?

Уә китабиһи[2] дегенмен ісі бар ма?

Алла өзгермес, адамзат күнде өзгерер,

Жарлық берді Ол сіздерге, сөзді ұғарға.

Замана, шаруа, мінез күнде өзгерді,

Оларға кез-кезімен нәби[3] келді.

Қағида[4] шариғаты өзгерсе де,

Тағриф[5] Алла еш жерде өзгермеді.

Күллі махлұқ өзгерер, Алла өзгермес,

Әһлі кітап[6] бұл сөзді бекер демес.

Адам нәпсі, өзімшіл мінезбенен,

Бос сөзбенен қастаспай, түзу келмес.

Мұсылман жамағаты Аллаға сендім («аманту биллаһи») және кітабына (уә китабуһи) нандым деседі (туынды көкірегі ояу, діни сауатты кісіге арнау, діни термин көптігі содан). Сол сенім-нанымнан алатын пайдаң қайсы? Мұны білмейді. Себебі, сенімі бар, танымы жоқ. Алла мен адам арасын байланыстыратын нәрсе – махаббат. Танымсыз махаббат –  тамырсыз ағаш. «Тасдиқ» кітабында (қазіргіше 38-сөз) Абайдың: «Иман құр инанышпен болмайды, ғадаләт уа рафғатпенен болады. Тек тәнмен қылған құлшылықтардың (құр инаныш деп оқыңыз) ешбірі ғадаләтті, мархаматты бермейді» дейтіні сол. Адам өмірінің мағынасы – ғадаләт пен мархамат! Алланың пендесіне берген жарлығы да, иман талабы да осы. Сөзді ұғарға.  Сонда ғана нанымнан пайда аласың деп ұқтырады Абай.

Әрі қарай: «Замана, шаруа, мінез күнде өзгерді, Оларға кез-кезімен нәби келді» дейді. Нәби (пайғамбар) әр заманда, әр ұлысқа келді. Бәрінің миссиясы бір –  «Алла рас» дегенді бекіту. Абай: «Тағриф Алла (Алланы тану) еш жерде өзгермеді» деп осыны айтқан.  Адам баласы неліктен түзу келмей, адасуға бейім тұрады? Өйткені, жан құмарынан тән құмары (эгоизм мен менмендік) күштірек және оған алдамшы фәни, қу тірлік жақтасады.   

Сөйтіп, адам болып қалуды шартын  Абай: «Адам нәпсі, өзімшіл мінезбен, бос сөзбенен қастаспай түзу келмес» деп қорытады (шәкірті Шәкәрім де: «Өзіңмен күрес өлгенше» деп өсиеттейді).         

- Абай ілімінде адам (есті кісі) деген кім?

- Есті кісінің ерекшелігі – көкірегінде сәуле, көңілінде сенім (иман) бар. Есті адам адамды сүйеді, Алланың хикметін сезеді. Ол жақсы мен жаманды айыра біледі. Бұдан бөлек, ол – суық ақыл мен нұрлы ақыл мәмілесін тауып, таразы басын тең ұстайды. Яғни онікі «махаббат ғадауатпен майдандасқан» жүрек. Жарым адамның жүрегі ғадауат (жек көрушілік) пен қаскүнемдікке толы. Дүниені қиянатшыл қылатын – солар. Оларға антипод – толық адам екенін айта отырайық.  

Сонымен, өлеңнің бірінші бөлігінен Абайдың адамгершілік тәрбиені, яғни «адам бол!» идеясын алдыға қойғаны анықталып отыр. «Алла рас» аксиомасы да, алдыға оза айтайық, Хақ жолы неде екенін түсіндіру де, иман тазалығын ұқтыру да осы идеяға қызмет етеді. Есті, иманды адамды тәрбиелеу   жалпы адамзаттық толғақты мәселе. Төменде кемеңгер оның шешімін ұсынатын болады.

Әзірге махаббат һәм әділет ұғымдарына да тоқтала кетейік.  Жаратушы Иеміз бұл ғаламды ғылым-құдіретпен һәм махаббатпен жаратқан. Сол себепті ғалам мінсіз әрі үйлесімді. Махаббат дегеніміз – қасиет, сезім арқылы білінетін. Ал үйлесім (гармония) сол махаббаттың нәтижесі. Үйлесім сақталу заңы, шарты – әділет. Яғни әділет сезім емес, заңдылық. Ол тек қана заттық әлемнің қажеттілігі (рухани әлемде өңеш, құлқын жоқ, демек, әділет я әділетсіздік ұғымы да жоқ).

Сөйтіп, философиялық тұрғыдан махаббат пен әділет екі бөлек ұғымдар. Махаббат –  жанның қасиеті, әділет – үйлесім заңы. Барлық сүйіспеншіліктің бастау қайнары – Алланың махаббаты екені сөзсіз. Абайдың: «Махаббатсыз – дүние бос» және «Оның керек емес жері жоқ, кіріспейтұғын да жері жоқ» дейтіні сол.      

Осымен, басты мәселеміз – үш сүю іліміне бұрайық. Абай соңғы ілімін жария еткен әйгілі бесінші шумақ мынау:

Махаббатпен жаратқан адамзатты,

Сен де сүй ол Алланы жаннан тәтті.

Адамзаттың бәрін сүй бауырым деп,

Және Хақ жолы осы деп әділетті. 

Бірден айтайық, үш сүю өсиеті әуелгі өлең жолынан бастау алады.  Яғни бірінші жол – бірінші сүю. Адамның махаббатпен жаратылғанын Абай «Сократ хакімнің сөзі» деген қара сөзінде, әсіресе, «Тасдиқ» трактатында (қазіргіше 38-сөз) кеңінен тоқталып, жеріне жеткізе дәлелдеп шығады.   Бірақ кешегі атеистік заман «Алла рас» дегенді тәркі етті, алғашқы өлең жолын аттап өтуге  мәжбүр болдық. Ол тек ұйқас үшін тұрған бөтен сөз сияқтанды.

- Шындығында Алланың махаббаты үш сүюден сырт қалуы мүмкін бе?

- Жоқ, бұл нонсенс! Өзіңіз де ойлаңыз, Алланың махаббатынсыз өзге махаббат тұл. Айталық, мейірімсіз бала жоқ, әр сәби жүрегі махаббатқа тола туады. «Мал, мәнсап адамды мас қылады, Мейірімді жүрегін тас қылады» (Шәкәрім) демекші, қаскүнемдікті пенде есея келе табады.

Сонымен, сүюдің әуелгісі – Алланың махаббаты. Оны тану, сезіну шын илану талабы, жүрек көзі ашылу шарты. Бүгінгі ой еркіндігі заманында осы ақиқат мойындалса құба-құп.

- Екінші сүюге келейік.

- Ол – «Сен де сүй Ол Алланы жаннан тәтті» деген келесі өлең жолы. Алланы не үшін сүю керектігін Абай: «Кім өзіңе махаббат қылса, сен де оған махаббат қылмағың қарыз емес пе? ...Кім сені сүйсе, оны сүймектік қарыз емес пе?» деп ұқтырады. Қарыз болғандықтан адам Алланы сүюі керек. Екі сүю егіз, бірінсіз бірі жоқ. «Жаннан тәтті сүю» – сенімнен емес, танымнан. Аллаға ғашықтық – пенделік кәмәлатының шыңы, шын иман идеалы және әр пендеге берілген жетілу мүмкіндігі. Абай «күнәға тез бататын пендеміз ғой, періште бола алмайсың» дегенді жоққа шығарады. Сонымен бірге, көпшілікті тақуалыққа, «толық адам» болуға шақырудан да аулақ (қайта оның «бек шетін, бек нәзік жол» екенін ескертеді).

- Үшінші сүю – адамзаттың бәрін сүю. Анығы, бұл адам (есті адам) болу сатысы. Күрмеуді тарқата алмай қиналатын жеріміз де осы арада. Дініне, нәсіліне қарамай адамдардың бәрін сүю мүмкін бе? Қайтіп?

- Әһлі кітаптар біріңді бірің «бауырым» деп сүйіңдер, бұл қасиетті парыз, борышың десе, Абай: «Адам баласына адам баласының бәрі – дос. Не үшін десең,  дүниеде жүргенде туысың, өсуің, тоюың, ашығуың, қайғың, қазаң, дене бітімің, шыққан жерің, бармақ жерің – бәрі бірдей» (34-сөз) деп ұқтырады. Сонда да көне алмаймыз: «Апырай, маған неге адамзаттың бәрін сүю керек, не үшін?» деген сұрақ көңіл түкпірімізде тұрмақшы.

Сондықтан адам мінезіне қанық кемеңгер «адамзатты сүю – Хақ жолы» деген қағиданы, екінші уәжді қосқан. Өте маңызды толықтыру. Неге десеңіз, сүйіспеншілік деген, адамзаттың бәрін сүю деген – пайдасы көпке тиетін харекет қылу (ихсан). Құранның іші «Алла тағала залымдарды сүймейді, жақсылық жасаушыларды сүйеді» деген аяттарға толы дейді Абай. «Көк тұман – алдыңдағы келер заман» өлеңінде:

Мазлұмға жаның ашып, ішің күйсін,

Харекет қыл, пайдасы көпке тисін.

Көптің қамын әуелден Тәңірі ойлаған,

Мен сүйгенді сүйді деп Иең сүйсін, -

деп бекіте түседі.

Бақсақ, адамзаттың бәрін «бауырым деп» қана емес, «Хақ жолы осы әділетті» деп те сүю керек екен.  Қос аргумент бірін бірі толықтырып, байыта түскен. Бұл – Абай жаңалығы. Тағы бір айтайын, осыған дейін Абай «әділетті сүй» деген,  үшінші сүю сол деп жаңсақтыққа ұрындық. Кілт сөз – «Хақ жолы» екені елеусіз қалды. Егер Абай «әділетті сүй» деген болса: «Және сүй Хақ жолы осы деп әділетті» деп тұп-тура қиыстырудың еш қиындығы жоқ еді. Бұдан бөлек, әділет – заттық әлем заңдылығы. Ал «Алланың өзі де рас...» – жан әлемі, иман тазалығы жайлы өлең. Осы тұрғыдан да әділет категориясы үшінші сүю бола алмайды.

Қорыта айтқанда, бірінші сүю – Алланың махаббаты, екінші сүю – адамның Алланы сүюі, үшінші сүю – адамның адамзаттың бәрін сүю болып табылады. Біле білсек, үш сүю – Абайдың көк аспандағы темірқазықтай адамзат өркениеті үшін жаққан шамшырақ ілімі (үш сүю түгілі, «адамзаттың бәрін сүй» дегенді ұқтырған ғұлама я дін ұстазы жоқтың қасы).      

Келесі алтыншы шумақта дүниеге жаңа ілім әкелгенін, оны құны қандайлығын білетін  хакім:

Осы үш сүю болады имани гүл,

Иманның асылы үш деп сен тахқиқ[7] біл.

Ойлан-дағы, үшеуін таратып бақ,

Басты байла жолына, малың түгіл, -

деп тұжырады. Үш сүюдің маңызын бұдан асырып жеткізу мүмкін емес. 

- «Осы үш сүю болады имани гүл» - деп түйіндейді ғой ақын. Мұны қалай түсіндіресіз?

- «Иманигүл» сөзі – биік нәтиже (адам жүрегінің тазаруы, мінезінің өзгеруі) деген мағынаны білдіреді.  Хақ жолы әділетті әрі ниһаятсыз (шексіз).  Сол шексіз жолға қадам бастың ба, толдым, болдым демей, үздіксіз білім іздеп, дами беруің, кемелдене түсуің шарт.        Сол үшін «Басты байла, малың түгіл» дегені – пайда, мақтанға салынба, яғни жарым адамша күнелтпе, адам бол деп шақырғаны. Оған қоса, ең биік мақсат бар, ол – толық адам деңгейі деп бағыт сілтегені.

Кейінгі сегіз шумақ – өлеңнің екінші бөлігі. Онда ойшыл дүниеге бой алдырма, адамды сүй, Хақ жолынан адаспа, сонда мұратыңа жетесің деп өсиеттеген. Оған шағын шолу жасаумен ғана шектелмекпіз.

Жетінші шумақта үш сүюді бұзатын үш іс бар: «Пайда, мақтан, әуесқой – онан шошы» дейді. Бұл жерде «әуесқой» сөзі жылтыраққа жүгіру,   не болса соған еліктеу, жеңіл-желпіге құмарту, желігу деген мәнде (қазіргі спорт я өнердегі «әуесқой» терминіне еш қатысы жоқ). Иманигүл – діннің ішкі мазмұны, парыздың өзге төрті – оның күзетшісі. Сегізінші, тоғызыншы шумақта осыны түсіндірген. Оныншы шумақта:

Иманның тазалығын жақсы ұқтырмай,

Сыртын қанша жуса да, іші оңбаған, –

дейтіні, Жаратқан Иенің хикметін сезуге керегі – ынталы жүрек, шын пейіл.  Іштегі кірді қашырмай тұрып, тәнменен қылған құлшылығың тек сыртын жуғанмен бір. Адамзаттың ұстазы Абай атам қазақтың «Адам бол!» идеясын былайша қорытады:

Мүмин болсаң, әуелі иманды бол,

Пендеге иман өзі ашады жол.

Шын илан да, таза ойла бір иманды,

Мұнафиқ намаз қылмап па, мағлұм ғой ол.

Алла ішіңді айтқызбай біледі ойла,

Пендесіне қастықпен кінә қойма.

Распенен таласпа мү’мин болсаң,

Ойла, айттым: «Адамдық атын жойма!».

Қайтсек иман өзі ашады жол? Ол үшін шын илан, жақсылықтар жаса, жүрегің мейірім, махаббатқа толы болсын. Алла рас! Мүмин болсаң оған таласпа. Мүминге антипод – мұнафиқ, оның танымы таяз, иманы әлсіз. Бұл жерде Абай жастарды «сырты – мұсылман, іші – кәпір» болудан, діндегі жат ағымдардан да сақтандырып отыр деп қабылдасақ дұрыстық.

Ғасырдан астам уақыт өтті, ғарыш биігінен түскен мінсіз өлең құндылығы кеміді ме? Жоқ, керісінше арта түсуде. «Адамдық атын жойма!» деп үндеуі өте өзекті. Себебі, қазір ғылым қанша дамыды десек те, ғаламдық дерттердің (конфликт, узурпация, геноцид) емі табылған жоқ. Ай асты әлем іздеп таба алмай отырған күрмеудің шешуі, ғылыми тұжырымының бірі – Абайдың үш сүю ілімі болып табылады. Оған сеніміміз кәміл.

[1] Аманту, аманту билләһи (арабша) – Аллаға сендім, барлығына және бірлігіне нандым.

[2] Уә китабиһи (арабша) – және кітаптарына сендім.

[3] Нәби (арабша) – пайғамбар.

[4] Қағида, қағидә (арабша) – негізгі шарт, ереже мағынасында.

[5] Тағриф, тәғриф (арабша) – түсіну, білу, анықтау.

[6] Әһлі кітап (арабша) – қасиетті кітап.

[7] Тахқиқ (арабша) – анық, айқын, рас. Бұл жерде Абай терминді кәміл, яғни таза деген мәнінде қолданған.