Анкета толтырудағы мәдениеттер шиеленісі

Басынан бастайық. Аты және тегі. Әкесінің аты деген ұғым ағылшын тілінде жоқ. Бұл түсінікті, таза күйіндегі, баламасы жоқ лексика. Алайда кісінің аты, фамилиясы (тегі) деген сөздер бар. Сауалнамада, бланкіде және т.б. first name – аты, last name – тегі деп көрсету қалыптасқан. Орыс тілінде бұл ұғымдар әртүрлі екі сөзбен берілсе, ағылшын тілінде екеуі де name деген бір сөзбен беріліп, адамның аты – бірінші, фамилиясы (тегі) – соңғы деген сөздермен ажыратылады. Ағылшындардың өздеріне бұларды ажырату қиынға соқпайды, осы сөздердің қалыптасқан қатаң тәртібі бар, сондықтан олар өз тілінде, мәдениетінде қайсысы бірінші, қайсысы соңғысы деп шатастырып жатпайды. Орыс тіліндегі сөздердің тәртібі еркін, Иван Петров десек те дұрыс.

Сондықтан ұлты орыс азамат ағылшын тіліндегі сауалнаманы толтыру кезінде барлық сөздерді түсініп тұрса да, басында не аты first, не тегі last екенін ұға алмай, абдырап қалады. Бұл жағдай қытайлар мен венгрлер үшін де қиындық туғызады, себебі олардың тілінде бұл сөздердің орын тәртібі ағылшын тіліндегіге қарама-қайшы: алдымен кісінің тегі, сонан соң аты жазылады. Дегенмен тіліміздегі сөз тәртібіндегі біршама еркіндікке қарамастан, географиялық атауларды жазғанда, ресейліктер алдымен атын, содан кейін барып тегін жазады (Лев Толстой көшесі, Индира Ганди алаңы және т.б.).

Тағы бір мысал келтіре кетейік. Оқырман үшін де, өзіміз үшін де орыс тіліндегі ат пен тек сөздерінің қолданыстағы еркін тәртібі мен қытай тіліндегі қатаң белгіленген тәртібін (алдымен тегі, сосын аты) дәйектеп алсақ та, тезисінің төменгі жағына У Гохуа деп көрсеткен қытайлық әріптесіме библиографиялық сілтеме жасағанда бастапқыда Гохуа деген оның тегі екен деп толық жазыппын. Бұл да теория мен тәжірибе арасындағы, мәдениеттер арасындағы алшақтықты жеңудің қаншалықты қиын екенін көрсетеді. Жалпы редакторлар ережесіне сәйкес (алдымен атының бастапқы әрпі мен тегі толық жазылады), автордың аты-жөніне сілтеме мына тәртіппен: Г. У. деп жасалуы керек еді. Братиславтағы ІХ Конгреске келгенде, қытайлық әріптесіміз У барлық халықаралық іс-шараларда өзінің аты-жөнінің Гохуа У. деп қате қолданылып жүргенін айтты.

Орыс және ағылшын тілдерінде адамның аты-жөнін көрсетудегі мәдени алшақтыққа тағы бір мысал: әйелін күйеуінің атымен, тегімен атау – орыс мәдениетіне мүлде жат. Бір күні Америкадағы құрбым маған сәлемдеме жіберіпті. Сәлемдеменің сыртына біздің мекенжайды және Mrs. Valentin Fatushenkov деп жазылыпты. Сәлемдеме Валентин Фатушенков ханымға деп жолданған екен. Неке туралы куәлікті көрсеткеніме де (некеге тұрғанда өз тегімде қалған болатынмын), екі ел мәдениетінің айырмашылығын түсіндіргеніме де қарамастан, поштада маған сәлемдемені бермеді. Ресейде тек өз дәстүрі жүреді. Бұл, әрине, орынды. Сәлемдемені алу үшін бір жағынан артық әуре-сарсаңға түскенімді ұнатпай, екінші жағынан «біртүрлі» құрбымның «миссис» дегеніне намыстанып, кейістік білдірген күйеуіме баруға тура келді. Жоғарыда айтқанымыздай, мәдени қателер, тілдік қателерге қарағанда анағұрлым көп реніш тудырады.

Араға көп уақыт салмай, аты-жөн мәселесіне байланысты күйеуімнің тағы да ашу шақыруына тура келді. Бұл жолы Ұлыбритания елшілігінен келген шақыруда оны мистер деп көрсеткенімен, ой, сұмдық-ай, «мистер Светлана Тер-Минасова» деп жазыпты. Әрине, бұл оның еркектік намысына қамшыдай тиді. Ағылшын мәдениетінде бұл қалыпты жағдай, егер әйелін күйеуінің аты-жөнімен атауға болатын болса, онда неге (феминизм дәуірінің гүлденген шағында) күйеуін әйелінің аты-жөнімен атамасқа?

Ағылшын тілінде қарапайым сауалнама, бланкі толтыруға қайта оралайық. Солардың кейбірінде (ұшаққа отырғызу картасында, шекарадан өткенде толтырылатын иммиграциялық картада, жұмысқа тұру кезінде толтыратын сауалнамада және т.б.) адамның «бірінші» және «соңғы» атынан кейін, орыс тіліндегі национальность сөзімен түбірлес болғандықтан, бірден түсінікті көрінетін nationality сөзі келеді. Бұл сөз маған түсінікті деп қуануға әлі ертерек. Себебі мұндағы nationality сөзі этникалық ұлтты емес, азаматтықты, яғни ресми түрде қай елдің азаматы екеніңізді білдіреді. Сондықтан Ресейде тұратын украин, татар, еврей, шешендер ресейлік паспорттарына (төлқұжаттарына) сәйкес мұнда Russian деп жазулары керек. Ағылшынтілді әлем сіздің шыққан тегіңізді, ұлтыңызды білуге мүдделі емес, оларға сіздің азаматтығыңызды білу жеткілікті.

Кеңес Одағы кезінде nationality сөзінің мәдени коннотациялары түрлі дау-дамайларға, қақтығыстарға себеп болатын. 1973 жылы кеңестік тағылымдамадан өтушілерден құралған делегациямен Ұлыбритания шекарасында иммиграциялық карта толтыру кезінде британ шекарашылары біз күткен британдықтарға тән салқынқандылық таныта алмады. Керісінше, ашулары келгенін еш жасырмастан Lithuanian, Georgian, Armenian деген сөздерді сызып тастап, орнына Russian деп жазып еді, бұл Литва, Грузия, Армениядан келген делегация мүшелерінің қатты наразылықтарын туғызды. Британ шекарашылары «Картада Литва, Грузия, Армения деген ел жоқ» деп қарсы шыққандардың аузына құм құйған, алайда ол кезде картада Russia деген ел де жоқ болатын. Егер шекарашылар сауалнамаға soviet деп ел атауын көрсеткенде, азаматтық мәселесі көтеріліп, қақтығыс шиеленісе түсетін еді. Алайда олар бір этникалық ұлтты екіншісіне ауыстыра салды.

Қазір әлем картасында Ресей деген ел болғандықтан, nationality деген жолды толтыру бұрынғыдай дау-дамай тудырмайды, десек те мәдени тұрғыдан жайсыздық, келіспеушілік туғызатыны жасырын емес.

Адрес сөзі де үлкен мәдени мәселелердің туындауына себеп болуда. Бұл сөз – орыс тіліне француз тілінен енген кірме сөз (adresse), еуропа тілдерінің барлығында дерлік кездеседі. Бұл сөздің әр тілдегі мағынасы, стильдік коннотациясы, тіпті коллокациялық байланысы да бірдей. Алайда жақында шетелдік фирмаға жұмысқа тұруға келген бір құрбым қарапайым сауалнаманы толтыра алмады. Сауалнаманың аты, тегі, мекенжайы деген жолдарын толтырып келе жатқан ол кенеттен қаласы, елі деген тармақтарын көріп: «Қайдағы қала? Қайдағы ел? Мен жаңа ғана мекенжайымды көрсеттім ғой», – деп сасып қалады. Ағылшын тіліндегі address сөзінің мағынасы орыс тіліне қарағанда тар болғандықтан, «мәдениеттер қақтығысы» туындап, коммуникация жүзеге аспай қалды. Ағылшын тілінде бұл сөз баспананың орналасқан жерін: көшесін, үй нөмірін, пәтер нөмірін білдірсе, орыс тілінде мекенжай еуропалық дәстүрге кері тәртіппен жалпыдан жекеге қарай көрсетіледі: елі, қаласы, көшесі, үй нөмірі, пәтер нөмірі. Мекенжайын орысша ойлап толтырған құрбым елі мен тұратын қаласын көрсетіп қойғандықтан, абдырап қалған еді.

Енді әр айдың күндерін (дата) көрсетуге келейік. Бір қарағанда күрделі ештеңе жоқ сияқты. Сөздің де қажеті жоқ, санмен көрсетсең де жеткілікті, кей жағдайда ғана айды көрсету үшін сөзді қолдануға болады. Бірақ осы бір аса «қарапайым» жағдайда да мәдениеттердің өзгешелігіне орай, мәдениетаралық коммуникация қиындай түседі. Америкалық мәдениетте ай саны күн санынан бұрын жазылады. Сол себепті, мәселен шетелдік фотоаппаратыңыз фотосуретіңізде күнді 03.18.97 немесе 10.30.98 деп көрсетсе, бұл қалай деп абдырамаңыз, фотоаппаратыңыздың жұмысы қалыпты жағдайда. Тек бірінші ретте ол 18 наурыз 1997 жылды, екіншісінде 30 қазан 1998 жылды көрсетіп тұр. Бұны ұғу – оңай. Қиындық қатар келетін екі санда 12-ге дейінгі сан болғанда туындайды: 05.06.99. Біздің жағдайда немесе еуропалық мәдениет бойынша бұл 5 маусым, ал америкалық мәдениетке сәйкес 6 мамыр да болуы мүмкін. Әрине, өзге мәдениетті қабылдай салу оңай емес. Қай-қайсымыздың да «дұрыстап көрсетсе қайтеді екен», яғни біздің мәдениетке сай, біздегі талап бойынша деп ойлайтынымыз анық.

Светлана Тер-Минасованың «Тіл және мәдениетаралық коммуникация» кітабынан